در معرفی جاذبه های گردشگری شهر زیبای اردبیل، بدون شک بهترین انتخاب برای گردشگرانی که می خواهند از این شهر دیدن کنند، مقبره ی شیخ صفی الدین اردبیلی است. بنایی زیبا، اثری باشکوه و یکی از بهترین نمود های معماری ایرانی در سبک های پر قدرت آذری و اصفهان که از جمله سبک های معماری زیبا و شکیل ایرانی به شمار می آیند. مقبره و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی از جنبه های مختلفی دارای اهمیت است که در کنار هم با بخش ها و اجزای مختلف آن آشنا خواهیم شد و این بنای تاریخی و زیبا را از جنبه های مختلف بررسی می کنیم.
شیخ صفی الدین اردبیلی در سال 650 هجری قمری به دنیا آمد و در جوانی زاهد شد، گرایش به تصوف در صفی الدین با سال ها زهد ریاضت همراه بود که به نحوی که او را برای سالیان متمادی از اردبیل دور کرد، او در بازگشت به زادگاهش اردبیل، خانقاهی بنا و طریقت صفویه را بنا نهاد و ریاست این طریقت را هم به صورت موروثی اعلام کرد، وی در سال 735 هجری قمری در اردبیل در گذشت و بنا بر وصیتش او را در خانقاه خود دفن کردند، اما با پایان یافتن زندگی او تازه گرایشات سیاسی حلقه اش بیشتر شد و یک از نوادگانش با نام اسماعیل بن شیخ حیدر بن شیخ جنید ملقب به شاه اسماعیل ختایی به عنوان بنیان گذار و اولین پادشاه سلسله صفویه یکی از مقتدر ترین حکومت های تاریخ ایران و اولین حکومت متمرکز ملی ایرانی پس از ورود اسلام را پایه گذاری کرد، که البته مقبره ی خود شاه اسماعیل اول(ختایی) هم در کنار آرامگاه جدش شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد.
بنای اولیه آرمگاه شیخ صفی الدین، درست بعد از وفاتش توسط فرزند صدرالدین موسی در روی قبر او بنا شد اما اینا تارزه اولین اثری بود که در خانقاه سابق شیخ و آرامگاه کنونی اش بنا شد، با قدرت رسیدن شاه اسماعیل و نوادگان شیخ صفی الدین، اردبیل به پایتخت معنوی سلسله ی صفوی تبدیل شد و پادشاهان این سلسله به ایشان ارادت بسیار داشتند و مقبره ی شیخ همچنان برای مریدان و نوادگانش دارای جایگاه بالایی بود. از این رو، در هر دوره بخشی و بنایی به مجموعه اضافه شد و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در شهر اردبیل به کلکسیونی زیبا و چشم نواز از هنر های معماری و تزئینی دوران صفوی تبدیل شد. گردشگران در این آرامگاه می توانند تلفیقی زیبا از سبک معماری آذری و اصفهان را مشاهده کنند. در این مکان شما آثار درخشانی از هنرمندان معروف و برجسته دوران صفوی از جمله میر عماد را از نزدیک خواهید دید و به نوعی می توان این مقبره را موزه ی بسیار ارزشمند از هنر های عصر صفوی دانست. که در ادامه مسیر 2safar با بخش های قسمت های مختلف آرامگاه آشنا خواهیم شد و تلاش می کنیم تا اجزا و قسمت های مختلف این مجموعه ی کم نظیر را برای شما معرفی کنیم.
برای رفتن به بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی باید راهی محله ی عالی قاپوی اردبیل شوید در آن جا به راحتی می توانید، بقعه ی شیخ را در ضلع شرقی میدان ببینید، که در های چوبی بزرگ اش شمار را به حیاط آرامگاه می رساند، البته در گذشته سردری زیبا و فاخر در به عنوان درب اصلی مجموعه وجود داشت که بنا به درخواست سازمان باستان شناسی ایرانی برداشته شد و کاشی های زیبا و دیدنی اش برای حفاظت در انبار نگهداری می شوند. بر اساس اطلاعات موجود در این خصوص کاشی کاری این بخش از مجموعه را فردی به نام اسماعیل نقاش اردبیلی در حدود سال 1057 انجام داده است. پس از ورود به داخل مجموعه با حیاطی بزرگ و مستطیل شکل رو به رو می شوید، حیاطی که در گوشه کنار آن هنر ایرانی آجر کاری را می توان بر روی دیوار ها و طاق نما های مختلف موجود در ایم محوطه مشاهده کرد، هنری فاخر و اصیل که همواه بخشی از هنر معماری ایران در سبک های مختلف است.
مهمترین بنایی که در این حیاط مجموعه به چشم می آید، بنایی است که بر روی مقبره ی شیخ صفی الدین ساخته شده، که به آن گنبد الله الله می گویند. اولین سازه ای که پس از وفات شیخ صفی در این مجموعه ساخته شد، همین گنبد الله الله بود که به دستور صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شد. آجر چینی و هنر آجرکاری مشخصه ی اصلی این گنبد تاریخی است، که به شکل استوانه ای شکل گرفته و با ارتفاعی در حدود 18 متر یکی از مشخصه های اصلی مجموعه ی آرامگاه شیخ صفی الدین به شمار می آید. بر بالای این بنای آجری گنبدی کم قوس یا به قول معماران کم خیز قرار دارد که با هنر کاشی کاری آذین شده و نمای فیروزه ای رنگ اش نمود هنری بیشتری به آن بخشیده است. از دیگر ویژگی های شاخص در این گنبد که گردشگران به خوبی می توانند آن را مشاهده کنند، کلمه ی الله است که به شکلی پرتکرار و هدفمند بدنه و قسمت های مختلف بنا را پر کرده است و به نظر میاد نام این گنبد هم برگرفته از همین طرح معماری بنا ست.
از دیگر هنر های معماری که شما در گنبد الله الله می توانید مشاهده کنید، آیات قرآنی است که بر روی کاشی های لاجوردی نمای بسیار زیبایی پیدا کرده اند. زیبایی گنبد الله الله به گونه است که عده ای بر این باورند که این گنبد در دوران صفوی بارها مورد مرمت قرار گرفته و بخش های مختلفی به آن اضافه شده است و این اثر را نمی توان بنای اصلی ساخته شده توسط صدرالدین موسی پسر شیخ دانست. با این حال، اثر موجود چنان زیباست که گردشگران را خیره می کندو در هنگام ورود به گنبد با صندوقی چوبی منقش به منبت کاری و خاتم کاری رو به رو خواهید شد که در فضای هشت ضلعی محل دفن شیخ صفی الدین اردبیلی است.
وقتی به دیوار و سقف داخل گنبد الله الله نگاه می کنید، باز هم فراوانی هنر و تزئینات معماری ایرانی تماشایی است، گچ بری های زیبا و بجا با هنرمندی هرچه تمام تر شما را به نقطه ی مرکزی در سقف و درست در زیر گنبد می رساند و به زیبایی هر چه تمام تر معانی روحانی و عارفانه ای را در نمود های هنرمندانه ایجاد می کند. صندوقچه ی چوبی دیگری نیز که متعلق به شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل نیز در کنار محل دفن شیخ صفی الدین قرار دارد. این بنا در دوران ناصر الدین شاه پس از ویرانی های جنگ ایران و روسیه مرمت شد و یکی از زیبا ترین آثار موجود در مجموعه ی آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است.
