در معرفی بنا و مکان های زیبا و دیدنی حرم امام رضا در مشهد، به مسجد ها، صحن ها و بخش های مختلفی سر زدیم و رواق امام خمینی را هم پیش تر در سایت 2safar معرفی کردیم و در ادامه همین مسیر ، به رواق دیگر مجموعه ی حرم رضوی سر می زنیم. در معرفی بیشتر این مکان در معماری ایرانی باید گفت که رواق به فضایی سرپوشیده گفته می شود که با ستون یا دیوار هایی احاطه شده و دهانه ی این فضا به گونه است که به درب ورودی مسجد یا کاخ را به شبستان، گنبد خانه یا تالار اصلی آن مکان متصل می کند و یا در فضاهای دیگر به سمت حیاط یا صحن هاست. از این رو تا حدودی می توان تصویر ذهنی در خصوص اینچنین مکان هایی را ایجاد نمود.
حرم امام رضا هم به واسطه ی فضا های متعددی که در قسمت های جانبی اش ایجاد شده و با توجه به حجم بالای جمعیت زائر این حرم مقدس، امری ضروری است، رواق ها یکی از مکان های محبوب زائران برای نشستن، استراحت کردن، عبادت کردن و دیگر امور جانبی شان به شمار می رود. به همین خاطر ما در قسمت های مختلف حرم شاهد رواق های متعدد و زیبایی هستیم که با هنرمندی هرچه تمام تر، تزئین شده اند و چشم انداز های بسیار باشکوه و باوقاری دارند. کاشی کاری عمده ترین هنر معماری ایرانی است که در این مکان ها مورد استفاده قرار گرفته و گردشگران و زائران این بخش های حرام شاهد فضایی روحانی در مجموعه هستند، که علاوه بر ماهیت آرامگاه علی بن موسی الرضا، معماری و ساختار متصل فضا ها در ایجاد چنین محیط معنوی متاثر هستند. از این رو، به طور دقیق می توان گفت که بدون در نظر گرفتن ساخت و ساز های موجود، امروزه زائران و گردشگران در مجموعه ی حرم رضوی شاهد31 رواق می باشند که هر کدام دارای مساحت و تاریخی خاص می باشند.
دارالسیاده یکی از قدیمی تر رواق های حرم رضوی است که متعلق به قرن نهم هجری می باشد و در مسجد گوهر شاد(مسجد گوهر شاد همان طور که پیش در سایت 2safar به معرفی آن پرداختیم از آثار متعلق به دوران تیموری است و شما می توانید برای آشنایی بیشتر با این مسجد به سایت ما مراجعه نمائید) واقع شده این رواق دارای آئینه کاری های زیبایی است قاب بندی ها، گره چینی های هنرمندانه ای را هم می توان در این رواق مشاهده کرد. از دیگر نکات قابل توجه بازسازی چند باره این رواق است که ماهیت معماری آن همچنان حفظ شده است. دیگر رواق معروف حرم، دارالحفاظ است. این رواق هم دارای آئینه کاری ظرفی است که در خلال دوران قاجاریه در این قسمت ساخته شده اند و خود اثر هم منسوب به امیرعلی شیر نوایی است و کاشی کاریه های این بخش هم از زیبایی بسیاری برخوردارند که در کنار آئینه کاری مکان بسیار باشکوهی است. از نکات قابل توجه گردشگران وجود قبر افراد شهیری مانند عباس میرزا قاجار(وی ولیعهد و نایب السلطنه ی مصلح ایرانی است که پیش از پدرش فتحعلی شاه جانش را از دست داد)،ظل السلطان(از فرزندان و شاهزادگان قجر) و آیت اله علی سیستانی در این رواق می باشد. در ادامه مسیر به قدیمی ترین و تاریخی ترین این رواق های خواهیم پرداخت.
بارهای در طول بازدید از مجموعه ی حرم رضوی گفته ایم که این مجموعه به یمن وجود آرامگاه علی بن موسی الرضا، مجموعهی بی نظیری از هنرهای دوره های مختلفی از تاریخ ایران است و یک کلکسیون بی نظیر از هنر ها و بنا ها تاریخی در دوره های متفاوت، که می توان در رواق های حرم امام رضا هم مشاهده کرد.دو رواق گنبد الله وردی خان و گنبد حاتم خانی از آثار برجای مانده دوره ی صفوی است. که این دو رواق در زیر دو گنبد قرار گرفته اند و از این رو، اسم گنبد هم بخشی از نام آنها به شمار می رود. الله وردی خان، از امرای گرجی شاه عباس صفوی بود که در حدود سال 1021 دستور ساخت این رواق و گنبد بالای آن را داد و قبر خود اون نیز در این آرامگاه قرار گرفت. این رواق در بر دارنده ی المان های معماری رایج در عصر صفوی است، معماری که کاشی کاری و مقرنس کاری های زیبا و بی نقص با استفاده از رنگ های متعدد یکی از مشخصه های اصلی آن است . از دیگر مشخصه های زیباشناسانه ی این رواق، هنر خشنویسی است که در کتیبه و نگارش آیات قرآنی مشاهده می شود. اصلی ترین بخش این رواق هم به لحاظ زیبایی، فضای زیر گنید می باشد که فضای بیشتری برای خلق هنر را به معماران این رواق داده است.
رواق گنبد حاتم خانی هم از دیگر نمود های هنر معماری رایج عهد صفوی در مجموعه ی حرم رضوی است که بنا بر روایت تاریخ، به دستور، حاتم بیک وزیر شاه عباس کبیر در آرامگاه امام رضا ساخته شد و براساس اطلاعات موجود قدمت این رواق از گنبد الله وردی خان قدیمی تر می باشد و ساخت آن به حدود سال 1010 هجری قمری می رسد و هنر های معماری بکار رفته در این اثر هم مانند گنبد الله وردی خان بر گرفته از المان های معماری رایج در عهد صفوی است و با توجه تفاوت های فضای در دسترس با گنبد الله وردی خان متفاوت است. با ما در دیدن دیگر رواق های حرم امام رضا همراه باشید.
حرم مام رضا در مشهد، مانند نقطه ای مرکزی، دوره های مختلفی از تاریخ ایران را به هم گره زده و پادشاهان و بزرگان این سرزمین ارادت شان را با ساخت بناهایی مجلل و باشکوه در مجموعه حرم رضوی نشان داده اند، شاید همه ی این جزئیات باشکوهِ بکار رفته در کنار آرامگاه امام هشتم شیعیان، دور از تعالیم ساده زیستانه و بی آلایش آن امام بوده باشد و شاید بارگاه طلا، گلدسته هایی طلایی و شکوه و عظمت بنا های ساخته شده ی حرم را متناسب با ماهیت این مکان ندانیم، اما نمی توان تمدن شکل گرفته شده و هویت وابسته به این مکان را رد کرد. از این رو، بنا های زیبا، رواق های باشکوه، صحن های عظیم و ایوان های طلای مجموعه ی حرم رضوی، مانند جمع شدند، انرژی و حس هویت مشترک است که در دوره های تاریخی متفاوت در این مکان جمع شده و یک کلکسیون ایرانی شده بر گرد این منبع مقدس و مذهبی را شکل داده است. از این رو، بنا های متعددی بنا به ضرورت و امکان در این مجموعه شکل می گیرند و ما با هرکدام از این بنا های ارزشمند آشنا خواهیم شد.
در میان رواق های حرم رضوی، این بار رواق دارالسعاده را به معرفی می کنیم، رواقی که اثری برجای مانده از دوره ی قاجار است و سال ساخت آن به حدود 1250 می رسد، اصف الدوله والی خراسان بانی ساخت یان رواق می شود که در حد فاصل رواق گنبد الله وردی خان و ایوان طلای در صحن آزادی است. این رواق یکی از نمونه های زیبای هنر آینه کاری ایرانی است. دارالضیافه هم از دیگر آثار دوره ی قجری است، که در آخرین سال های بقای این خاندان در مشهد و در حرم امام رضا ساخته می شود. این رواق در نزدیکی ایوان طلای صحن آزادی است، که این بنا هم با هنر آینه کاری رایج در عهد قاجاریه ساخته شده و اثری فاخر، باشکوه و زیبا بود که در سال 1350 بخشی از سقف آن برای مرمت بازسازی تخریب شد و هنر معرق کاری ترمیم و بازسازی شد.
دارالسرور در دیگر سمت ایوان طلای صحن آزادی و مقابل دارالضیافه قرار دارد که زائران از طریق این رواق بخش های دیگر مجموعه حرم راه پیدا می کنند. این رواق در تغییرات دوره ی پهلوی دوم در سال 1338 ایجاد شد. دارالشرف هم از دیگر رواق هایی است که با توجه به تغییرات به رواق تبدیل شدند. بنایی که نمونه ی دیگر از هنر آینه کاری را در خود جای داده و به دارالسیاده متصل است. دارالاخلاص، دارالعزه،دارالشکر، دارالفیض، دارالذکر، دارالزهد، دارالعباده و رواق شیخ بهائی (که محل دفن شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهائی است) از جمله بنا هایی هستند که در خلال سال های 1336 تا 1356 به رواق تبدیل شده اند. این بنا به گسترش صحن ها، مساجد و دیگر بخش های مجموعه ی حرم رضوی برای دسترسی بهتر و سریع تر بخش های مختلف حرم به یکدیگر بنا شدند، رواق هایی که علاوه بر داشتن المان های هنری معماری ایرانی، مانند یک نفشه یک شهر، صحن را به رواق ها و رواق ها را مسجد ها متصل می کند و مجموعه حرم رضوی مانند یک سیستم منظم پذیرای زائران و میهمانان امام هشتم شیعیان است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به ماهیت مذهبی نظام سیاسی تازه تاسیس در ایران مرکزیت و اهمیت مجموعه ی حرم رضوی و آستان قدس رضوی بیشتر شد. از این رو ما در این دوره ی تاریخی شاهد توسعه و گسترش بیشتر مجموعه ی حرم رضوی هستیم ، بگونه ای که گردشگران و زائران حرم امام رضا می توانند هویت تاریخی و معماری متنوع در این مجموعه ی عظیم را درک کنند. همان طور که پیش تر در سایت 2safar صحن جمهوری اسلامی را معرفی کردیم، این بخش وسیع در اوایل دهه ی 1360 روند ساخت آن آغاز شد در حدود سال 1368 مورد بهره برداری قرار گرفت. یکی از بخش های مهم این صحن رواق دارالولایه است، که از برگترین رواق های مجموعه حرم رضوی به شمار می رود و سنت آینه کاری رواق های عهد قاجار در این رواق هم تکرار شده و یکی از بنای های زیبای معاصر در مجموعه ی حرم اما رضا محسوب می شود.
در کنار این رواق هم رواق دیگری با نام دالهدایه قرار دارد و هنر معماری ایرانی در این بخش بیشتر قالب گچبری ظهور می کند و آینه کاری و رنگ آمیزی های زیبا و بی نقش هم در کنار گچ بر ی های این رواق به آن زیبایی بسیاری بخشیده است. زائران از طریق صحن جمهوری اسلامی می توانند این رواق را پیدا کنند. میان بست شیخ بهائی و صحن جمهوری اسلامی رواقی قرار دارد که به آن رواق دارالرحمه گفته می شود و یکی از بخش های مجلل مجموعه است که با آینه کاری، گچبری و نقاشی مزین شده و بیشتر شبیه به یک تالار باشکوهست.
از دیگر رواق های حرم رضوی می توان به رواق دارالحکمه با کاشی های کاری معرق باشکوه و رنگارنگ، رواق دارالکرامه با نمایی ساده بی آلایش کرد که هر کدام از این رواق با توجه به تغییرات و نوسازی در حرم شکل گرفته اند و مجموعه تو در توی حرم رضوی را به هم متصل می کنند. رواق های شیخ حرّعاملی، دارالمرحمه ، رواق غدیر، رواق کوثر، رواق شیخ طوسی، رواق دارالحجه و رواق امام خمینی (که پیش تر به و به طور مفصل در سایت 2safar به آن اشاره کردیم) رواق هایی هستند که در خلال دهه ی 70، 80 و 90 هجری شمسی به مجموعه ی حرم رضوی اضافه شده اند. مجموعه هایی که با الگو برداری از دیگر بخش های حرم و مانند زنجیری متصل اما با هویتی متفاوت از دیگر بخش ها به این کلکسیون زیبا اضافه شده اند.
اگر بخواهید به طوری سریع از میان رواق ها و صحن عبور کنید شاید تنها تفاوت های جزئی میان این بخش های قائل باشید، اما هنگامی که هر بار در هر رواق خود را میان امواج آرامش بخش فضای حرم در هریک از این رواق ها و صحن ها رها کنید بدون شک هر بار تجربه ای تازه خواهید داشت، هربار خود را در مکانی تازه خواهید یافت و هر بار دنیای تازه پیش روی شما قرار خواهد گرفت. معماری ایرانی با المان های زیبای هنری اش چنان در خدمت فضای روحانی و معنوی حرم قرار گرفته، که گردشگران و زائران با تنوع رنگ ها و طرح های هنر های پرتکرار این مجموعه ای عظیم ، هر بار به مکانی تازه راه پیدا می کنند، مکانی که گرد آرامگاه علی بن موسی الرضا، مانند نگینی درخشان است.
