در تمام شهر های ایران گردشگران شاهد مساجدی فاخر، زیبا و باشکوه هستند و به نوعی شناسنامه ی این شهر در دوران پس از ورود اسلام به ایران به شمار می آیند. هر کدام از این مساجد دارای سبک و روشی خاص در معماری ایرانی به شمار می روند و قدمت آنها نیز در بردارنده ی تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین است.
تبریز هم از این قاعده مستثنی نیست و حتی خود آن، قطبی از گرایشات مذهبی ایران پس از دوران صفویه محسوب می شود و دین و مذهب یکی از پایه های هویتی ساکنان این دیار است. مسجد جامع تبریز که به نام های مسجد جمعه و مسجد کبیر هم شناخته می شود، قدیمی ترین مسجد تبریز و یکی از کهن ترین بنا های برجا مانده از دوران تاریخی این شهر است.
اما همان طور که پیشتر گفتیم، زلزله ی تبریز در سال 1193 هجری قمری ، بنا های تاریخی این شهر را ویران کرد ، بسیاری از آنها به مخروبه تبدیل شدند و برخی از آنها هم مانند مسجد جامع با وجود خرابی های پیش آمده در سالهای پس از زلزله مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند و هویت آنها در دوران مختلفی تاریخ ایران شکل گرفت. نکته مهم در خصوص مسجد جامع هم به این مسئله مهم باز می گردد، که این اثر تاریخی خود مجموعه ای از هویت های به هم چسبیده ی از تاریخ حکومت های مختلف در تبریز است و از این رو اهمیت و جایگاه این اثر تاریخی برای گردشگران و باستان شناسان بیشتر می شود.
بنای اولیه مسجد متعلق به دوران سلجوقیان است دورانی باشکوه که معماری این عهد سنگ بنای اولیه معماری ایرانی- اسلامی در مناطق مختلف ایران را بنا نهاد و یکی از دوره های باشکوه معماری به ویژه در سبک های معمای مساجد به شمار می آید، اما از بد حادثه زلزله تبریز اطلاعات اندکی از آن دوره تاریخی در این بنا را برای ما بر جا گذاشت.
اولین مرمت و بازسازی مساجد در دوران ایلخانان مغول صورت گرفته است چرا که عظمت و زیبای مسجد، مورد توجه حاکمان ایلخانی قرار داشته و گچ بری های زیبا و شاهکار باقی مانده در شبستان و بالای محراب مسجد ظرافت های هنری انجام شده در آن دوره ی تاریخی به خوبی نشان می دهند. پس از روی کار آمدن خاندان قاجار مسجد جامع تبریز با مرمت های بیشتری روبه رو می شود و در هرکدام از این دوران تاریخی بخش هایی با سبک معماری آن دوره به این بنای تاریخی اضافه می شود و هویت چندگانه ی مسجد جامع بیشتر می گردد.
به طور مثال ، این مسجد بر اساس گفته ی کارشناسان مسجدی تک ایوانی بوده که به مرور زمان به تغییرات و بازسازی های صورت گرفته به یکی از مساجد دو ایوانی بدل می شود ، اما این تغییرات بخشی از جاذبه های این بنای تاریخی هستند، از گچ بری های زیبا و باشکوه این مسجد گرفته تا ستون های آجری بی نظیرش هرکدام بخش های متکثری از هویت معماری ایرانی را شکل می دهند.
گردشگران در مسجد جامع تبریز شاهد هنر های کاشی کاری، گچ بری، آجر کاری، سنگ بری و دیگر هنر معماری ایرانی در این مکان خواهند بود اما یکی از دیدنی ترین بخش های این مسجد بی گمان محراب ساده و سنگی آن است که با وجود ترکیبی از سبک صفوی و ایلخانی نمایان گر هنر معماری ایرانی در مساجد ایرانی است.
