در سفر به شهر های قدیمی ایران، همیشه مکان هایی را پیدا می کنید، که می توانید به راحتی در گوشه و کنار آن بنشید، در هنر های بکار رفته در آن غرق شوید، خیال پردازی کنید، خود را میان نقوش و خطوط زیبایی که می بینید، نظاره گر باشید و لحظه های آرام و دلنشینی را مرور نمائید. این چنین مکان ها و بنا هایی تاریخی به کمک هنر معماری ایرانی دور از تمام وسواس های امروزی آدم ها، می تواند همان گوشه دنج و آرامش باشد و هم می تواند نقش یک نمایشگاه هنری باشکوه را برای گردشگران بازی کند. زنجان هم از آن شهر هایی قدیمی است که به مدد جاده ابریشم و تردد میان شهر های ایران، بنا ها و آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده و امروزه هرکدام از آنها یکی از جاذبه های دیدنی شهر به شمار می آیند.
مسجد خانم یکی از همان مکان های دنج شیرینی است که پیش روی شما قرار دارد، بنایی تاریخی و به غایت زیبا و ملیح که رویا و خیال را در میان کاشی ها و هنر معماری اش زمینی می کند و گردشگران در کنار هنر های این بنای زیبا عکس های به یاد ماندی و زیبایی را چه در ذهن و چه دوربین ها عکاسی شان ثبت می کنند. مسجد خانم اثری متعلق به دوران قاجاریه است، که به نظر کارشناسان معماری، نمونه ی کامل و زیبایی از هنر های معماری پر تکرار در دوران قاجاریه می باشد. نمی توان قائل به سبک معماریی با نام قجری بود، اما در دوران قاجاریه سبک های معماری اصفهان را می توان در کنار دیگر سبک ها معماری مانند آذری مشاهده کرد، اما از هرکدام از آن سبک های معماری، برخی از المان های را می توان پر رنگ تر دید، که مشخصه معماری بکار فته در آن دوره ی تاریخی است. بر اساس کتیبه ای که در مسجد خانم وجود دارد بانی این مسجد فردی به نام جمیله خانم ذوالفقاری از متمولین و بزرگ زادگان شهر زنجان، بود که معماری اش را اسماعیل بنا از معماران برجسته آن دوره ی زمانی زنجان صورت می گیرد، که در ساخت رخت شویی خانه ی زنجان(پیش تر در سایت2safar آن را تفصیل معرفی کردیم ) هم بخشی از کار را بر عهده داشت. چناچه که مشخص است، فرزند جمیله خانم اولین متولی مسجد بوده و این به این معناست که خود بانی مسجد شاهد اتمام کار ساخت مسجد در سال 1326 نبوده است( در بخی از منابع سال ساخت مسجد را 1323 عنوان کرده اند این درحالی است که بر اساس وقف نامه ی مسجد، خانم جمیله ذوالفقاری پیش از پایان کار فوت می کند و روند که به دختری قمر تاج خانم واگذار می شود که تاریخ وقفنامه متعلق به سال 1326 می باشد).
بر همین اساس، مسجد ساخته شده را ، به واسطه ی نام بانی اش، مسجد خانم می گذارند، که یکی از بنا های خاص و زیبای دوران خود به شمار می رفت و امروزه هم جاذبه ی ارزشمندی برای شهر زنجان محسوب می شود، در ادامه ی مسیر شما را با معماری و گوشه های زیبا و خاص بنای مسجد خانم آشنا می کنیم.
پرداختن به ویژگی اصلی مسجد خانم یعنی معماری آن، در ادامه معرفی آن برای شما جذاب خواهد بود، بخشی که گردشگران هنگام دیدن آنها، حسش را تجربه می کنند. در ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که مسجد خانم صرفا بنایی مذهبی و مسجد مانند نیست بلکه یکی از مساجد قدیمی و معتبری است که علوم اسلامی و قرآنی در آن جا آموزش داده می شد. این سبک از کاربرد در معماری و شکل گیری بخش های مختلف با موثر بود. در بدو ورودتان با دروازه ی چوبی قدیمی برخورد می کنید که کاشی های رنارنگ و زیبای اطراف توجه شما را به خود جلب می کند و طاق نما های آجری اش با هنر آجر چینی و کاشی کاری زیبایی شان چند برابر می شوند. حیات این مسجد هم گرمی و صمیمیتی خاص دارد که برای گردشگران در میان حجم بالایی از هنر های معماری قرار گرفته است. مسجد خانم از یک صحن، شبستان های زمستانه و تابستانه، حجره های دورتادور صحن و مناره های خاص و زیبایی تشکیل می شود که با هنر های کاشی کاری ، آجر چینی، کاربندی و رسمی کاری نما هایی بسیار زیبا پیدا کرده اند.
حجره های مسجد خانم به استثنای ضلع جنوبی، در دیگر قسمت های مسجد تعبیه شده اند، حجره هایی با ایوان هایی کوچک و در های و پنجره های یک تکه و به هم متصلی که علاوه بر کارکرد های محیطی و تزئینی برای صحن و نمای بیرونی حجره ها در در صحن، فضای داخلی حجره ها را به زیبایی هرچه تمام روشن زیبا ساخته و فضای آن ها را هم بزرگ تر نشان می دهد. در قسمت جنوبی همان جایی که دیگر خبری از حجره های طلاب نیست، شبستانی ساخته شده که مشخصه ی اصلی آن، ستون های آجری و زیبایی است، که در یک ردیف و در امتداد هم قرار داده شده اند که با طاق ها و اشکال هندسی نمایی بسیار تماشایی دارد. البته فضا در این بخش از مسجد به گونه ای است، که گردشگران در کنار ستون های شبستان، آرامشی آشنا تجربه می کنند، انگار که سالیان متمادی است که به این ستون های تکیه داده و تماشاگر عبادت دیگر و خلوت خود بوده اند.
در قسمت شرقی شبستان هم مدرسه ی مسجد خانم قرار دارد که نقوش هندسی و اشکال گچی بکار رفته در آن دیدنی است. ترکیب رنگ نقوش برجسته هم زیبایی های آن را بیش از پیش کرده و هویت معماری ایرانی آن نمود دیگری از هنر معماری ایرانی رایج در عهد قاجاریه است. کاشی کاری های این مسجد از جمله هنر های زیبایی است که در دوران قاجار توسط معماران استاد کاران بکار رفته است، کاشی کاری هایی که در ترکیب خود شاهد حضور پررنگ آجر هستند و این عنصر سنتی در خانه های ایرانی ، اینجا هم نقش مهمی در ساخت و زیبایی بنا دارد.
اما یکی دیگر از ویژگی های بنای مسجد خانم، مناره های قطوری است، که بر روی سردر مسجد ساخته شده است، مناره هایی که با ارتفاعی کوتاه و ساخته شده از کاشی و آجر، یکی از مهمترین و مشخص ترین المان های معماری این مسجد است، که می توان با مناره های مسجد سپه سالار تهران(که پیش تر در معرفی جاذبه های گردشگری شهر تهران به آن پرداختیم و شما برای اطلاعات بیشتر می توانید به سایت 2safar مراجعه کنید) مقایشه کرد، با ما در ادامه ی این سفر شیرین هم قدم بمانید.
