جاذبه های گردشگری تاریخی شهر های مختلف ایران، دارای تنوع بالایی هستند که گردشگران را با انواع مختلفی از سلایق پوشش می دهند، اما بدون شک، اگر به هر کجای ایران قدم بگذارید، مهمترین مشخصه ی این سرزمین دیرینگی و قدمت تاریخی آن است که تعداد بسیاری از جاذبه های گردشگری را پیش روی شما قرار می دهد، این در حالی است که بسیاری از این جاذبه های گردشگری در مسیر ها و شهر هایی قرار گرفته اند که امروزه دیگر از نقش کهن و باستانی شان خبری نیست، اما بنا های تاریخی و آثار برجای مانده ی شان روایت گر تاریخ آن هاست. این بار در 2safar به عنوان آخرین مقصد گردشگری مان در شهر قم به سراغ یکی از قدیمی ترین کروانسرا های تاریخی اطراف شهر قم می رویم، کارونسرایی که امروزه می توان از آن به عنوان یکی از مهمترین جاذبه های تاریخی شهر قم یاد برد.
کارونسرای دیر گچین، مجموعه ی تاریخی و زیبایی است که در دوره های مختلفی از تاریخ ایران، مورد مرمت قرار گرفته و برای سال ها اثری متروک بود، اما امروز در بسیاری متون از آن به عنوان مادر کارونسرا های قدیمی ایران یاد می شود. در واقع، کارونسرای دیر گچین، اثری برجا مانده از دوران ساسانی است، که در خلال دوره های سلجوقی، صفوی و قاجار مورد مرمت قرار گرفت. اما برای آشنایی بیشتر با این کارونسرای تاریخی در ابتدا باید، به سراغ چرایی اهمیت و عظمت چنین بنایی در مسیری متروکه رفت، که در خلال 150 سال گذشته، بیشتر مردم محلی از آن به عنوان محلی برای نگهداری احشام استفاده کرده اند.
در تاریخ ایران، شاه راه هایی وجود داشته، که علاوه بر چاپار ها(یا همان خبر رسان های رسمی و حکومتی که از دوران هخامنشی در ایران مرسوم بود)، کاروان های تجاری هم در این مسیر ها شرق را به غرب و شمال را به جنوب متصل می کردند، به همین خاطر در خلال این مسیر کارونسرایی هایی برای امنیت کاروان ها و مسافران ساخته می شود و کاروان دیر گچین هم در بین راه شهر ری و اصفهان قرار داشت و بنوعی در تلاقی مسیر شمال و جنوب و همچنین شرق و غرب قرار داشت، از این رو، چنین کارونسرای بزرگی را نمی توان بی دلیل دانست، البته دلیل متروکه شدن این کارونسرا هم به اواسط دوران حکومت سلسله ی قاجار باز می گردد. زمانی که تهران پایتخت ایران بود و مسیر شهر ری، دور تر از تهران قرار داشت، با ایجاد جاده تهران – اصفهان، این مسیر تاریخی به جاده ی کم رفت و آمد و متروک بدل شد و این کاروانسرای قدیمی و هم به خاطره ی مبهمی بدل شد که با قدم گذاشتن به دوران مدرن، به یکی از میراث های تاریخی ایران مورد توجه قرار گرفت و امروزه ما در 80 کیلومتری شهر قم و در نزدیکی شهر گرمسار می توانیم با این بنای تاریخی و زیبا رو به رو شویم و حکایت بخش های مختلفی از تاریخی ایران را این بار از زبان کاروانسرای دیر گچین بشنویم ، با ما همراه باشید.
در ادامه معرفی کارونسرای دیرگچین، به بخش های مختلف این بنای تاریخی سری خواهیم زد تا شما را با این جاذبه ی تاریخی و تماشایی آشنا کنیم. این کارونسرای تاریخی در حال حاضر در قلب پارک ملی کویر قرار دارد و به لحاظ جغرافیایی در 80 کیلومتری شهر قم واقع شده و بر سر مسیر، راه باستانی ری- اصفهان قرار گرفته است. این مسیر بخشی از جاده ی مشهور ابریشم است و این کارونسرا هم توقف گاه دیگری بوده که بر اساس اطلاعات بدست آمده، در دوران ساسانی این بنا ساخته می شود، البته کتیبه یا سندی مشخصی برای تعیین دقیق زمان ساخت آن وجود نداردف اما باستان شناسان و تاریخ دانان ساخت کارونسرای دیرگچین را به دوران سلطنت اردشیر اول نسبت می دهند. البته در برخی متون تاریخی از این مکان با نام کردشیر هم یاد شده که فرضیه ساخت این بنا در دوران اردشیر اول را تقویت می کند.
بنا براین، جذابیت این کارونسرا به لحاض تاریخی بیشتر می شود. نام این کارونسرا هم بر اساس یافته های تاریخ نویسان، برگرفته از همان دوران پیش از اسلام است، که دیر برخلاف معنای امروزین اش که صومعه و عبادتگاه معنا می دهد، به معنی گنبد بوده (هرچند برخی بر این باورند که معنای عبادتگاه هم در خصوص این مکان صدق می کند و آتشکده ای در این مکان وجود داشته است) و بخش دوم اسم این کارونسرا هم به واسطه ی مصالح بکارفته در آن گنبد بوده و دیر گچین نام گذاری می شود، البته امروزه دیگر خبری از آن گنبد گچی نیست.
با این حال، پس از ورود اعراب به ایران، این مکان تاریخی به همان شکل باستانی اش برای قرن ها پا برجا بود تا اینکه در خلال حکمرانی سلاجقه بر ایران، بخش هایی به این کارونسرا اضافه می شود و کارونسرای دیر گچین به بنایی چهارایوانی متعلق به دوران سلجوقی تبدیل می گردد و با توجه به تغییرات صورت گرفته این بنا بیشتر اثری سلجوقی می شود تا ساسانی. اما این پایان داستان تاریخی کاروانسرای دیر گچین نیست، دیر گچین با روی کار آمدن صفویه در ایرن و بخصوص شاه عباس کبیر ارزش و توجه بیشتری پیدا می کند، در این دوره ی تاریخی اقتدار حکومت مرکزی ایران بیشتر شده و به یک امپراتوری مهم در شرق بدل می شود و از همین رو، کاروان های تجاری مختلف از دیرگچین می گذرند ، علاوه بر این در دوران شاه عباس کبیر، 999 کارونسرا در مسیر های مختلف ساخته می شوند و کارونسرای دیرگچین هم بنایی آماده و مهم بوده که مورد مرمت و نوسازی قرار می گیرد به نحوی که بخش ها و قسمت های متعددی به آن اضافه شده و بار دیگر هویت معماری این بنا تغییر می کند و کارونسرای دیرگچین با المان های معماری رایج در عهد صفویه تا به امروز باقی می ماند، هرچند که در دوران قاجار نیز مورد مرمت قرار گرفت، اما در این تغییرات اساسی انجام نشد، اما با رفتن امین السطان به اصفهان او به ساخت مسیری جدید دست زد، که جاده ی قدیمی ری – اصفهان را به مسیری فرعی و متروک بدل کرد و کارونسرای دیر گچین برای دهه ها به اثری فراموش شده بدل شد، اما معماری و ساخت این بنای زیبا امروزه آن را به یکی از جاذبه های دیدنی شهر قم بدل کرده و گردشگران بسیاری برای بازدید از این کارونسرا مسیر کویر را در پیش می گیرند.
هنگامی که با به کارونسرا می رسید، با اثری زنده رو به خواهید شد، بنایی که به دلیل هنر معماری اش، هچنان ساختمانی زنده است. شاید مرده و زنده بودن یک بنای تاریخی تعبیر درستی نباشد اما برای گردشگرانی که به کارونسرای دیر گچین قدم گذاشته اند، معنای نزدیک تری پیدا می کند.کارونسرای دیر گچین دارای پلانی مربعی شکل است و در حدود 12 هزار متر مربع مساحت دارد. مهمترین ویژگی که در نگاه اول برای گردشگران قابل توجه است، همسانی مصالح بکار رفته در این کاروانسرا با محیط اطراف است، که البته این مسئله یکی از ویؤگی های معماری ایرانی می باش که از مصالح موجود محیط اطراف استفاده می شود و در کاروانسرای دیرگچین هم بخوبی این نکته قابل مشاهده می باشد. آجر، آهک، خشت و گچ از جمله مصالح پر مصرفی هستند که در این بنا بکار گرفته شده اند.
کارونسرای دیر گچین مجموعه بزرگی است که برای بازدید از قسمت های مختلف آن زمان و صبر بیشتر لازم خواهید داشت، خوشبختانه در دهه های اخیر، سازمان میراث فرهنگی مرمت این بنای تاریخی به شکلی تخصصی انجام داده و امروزه گردشگران با اثری فاخر رو به رو خواهند بود. همان طور که پیشتر در سایت 2safar گفتیم، کارونسرا اثری چهار ایوانی است که در دوران سلجوقی ساخته شده است و چهار برج دایره مانند در چهار گوشه ی کاروانسرا برای مراقبت و دیده بانی از محدوده ی دیر گچین بنا شده که احتمالا در دوران صفویه ساخته شده اند. در این کارونسرا در حدود 44 حجره یا همان محل اسکان مسافران وجود داشته ، 4 اصطبل بزرگ هم در قسمت های چهار گانه ی کارونسرا بخش دیگر این مجموعه را تشکیل می دهند. اما از جمله بخش های قابل توجه دیگر این کارونسرا می توان به مسجد و شبستان آن اشاره کرد. همچنین حمام، انبار علوفه، آسیاب و بخش های بهداشتی دیگر هم قسمت های دیکر کارونسرای دیر گچین را تشکیل می دهند.
یکی دیگر از قسمت های نمایان کارونسرا، دو برج نیم دایره در دو طرف سردر اصلی کاروان سراست. هنگامی که وارد این کارونسرا می شوید، تا متوجه فضای سنتی و تاریخی محیط خواهید شد، محیطی زمانی کاروان های از کویر گذشته را پذیرایی می کرده و بهشتی در کویر بوده است. معماری این کارونسرا با توجه به وسعت و بزرگی اش، یکی از ویژگی های خاص آن به شمار می آید، که برای هر بیننده ای دیدنی است، که همه ی بخش ها ساخته شده در این کارونسرا با توجه به زیبایی و هنر بکار رفته در آنها، عناصر کاربردی هستند که رفت و آمد مسافران، کاروان های تجاری و حمل کالا های تجاری شان ساده تر می کرده ، که این نکته به یکی از ویژگی های معماری ایرانی یعنی پرهیز از بیهودگی باز می گردد.
با همه ی این اوصاف، کارونسرای دیر گچین دیگر بنای متروکه نیست، بلکه امروزی بنایی است که بخشی از هویت و تاریخی این سرزمین را روایت می کند و نمونه ی باشکوهی از تمدن ایرانی محسوب می شود که در دل کویر علاوه بر کاربرد اقتصادی و اجتماعی اش، برای قرن ها پا برجا و با وقار ایستاده است و نگینی تاریخی و زیبا در مسیری باستانی است.
