یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری استان زنجان، بنایی تاریخی و خشتی است، که معروف ترین اثر تاریخی این استان به شمار می رود و گردشگران بسیاری مسیر های مختلفی را برای بازدید این اثر و تاریخی پشت سر می گذارند، تا شاهد بنایی فاخر از یکی از دوره های تاریخی دوران اسلامی ایران باشند. برای دیدن این بنای تاریخی و زیبا باید به شهری به نام سلطانیه بروید، شهری جاذبه های گردشگری دیگری نیز در آن وجود دارد که پس از معرفی گنبد سلطانیه به عنوان نگین جاذبه های گردشگری استان زنجان به آن ها خواهیم پرداخت.
سلطانیه شهری در حدود 40 کیلومتری شهر زنجان است، که بنا بر روایت های تاریخی و آثار بدست آمده، یکی از مناطق باستانی زنجان به شمار می رود، که البته دارای نامی متفاوت بود. اما هویت امروزین این شهر و بخصوص هویت تاریخی اش را بیشتر مدیون ایلخانان مغول می باشد، چرا که نام سلطانیه را در متون تاریخی برای اولین در این دوره می توان دید. شرایط اقلیمی سلطانیه ی امروزی با برخورداری از دشت های سرسبز و فراخ، ایلخانان را به خود علاقه مند کرده بود به همین خاطر شکارگاه و دشت های سلطانیه شاهد شکل گیری این شهر در دوران ایلخانان و در دوران زمام داری ارغون بودند، اما به روایت تاریخ دوران شکوه این شهر با قدرت رسیدن اولجایتو (که با نام سلطان محمد خدابنده هم در تاریخ شناخته می شود) به عنوان هشتمین سلطان ایلخانان آغاز و سلطانیه به نگین شهر های آن دوره ی تاریخ ایران بدل شد، با مرگ اولجایتو سلطانیه رونق خود را از دست داد و در دوره های بعد به عنوان منزلگاهی بر سر راه تبریز به شمار می رفت، اما گنبد سلطانیه، طی قرن ها و سالیان متمادی همچنان مهمترین ستون هویت این شهر تاریخی بوده و امروزه هم گردشگران و باستان شناسان بسیاری شیفته ی تماشای این اثر تاریخی هستند.
گنبد سلطانیه در سال حدود سال های 704 تا 711 هجری قمری و در دوران شکوه شهر سلطانیه در خلال سلطنت اولجایتو به دستور سلطان ایلخانی بنا شد، اثر که یکی از نمود های زیبای معماری ایرانی است. زیبای داستان این گنبد هم درست در همین ویژگی معماری است، که رد ساخت آن بکار رفته است. ایلخانان، مغول های مسلمان شده و ایرانی شده ای بودند، که به نوعی در دیگ جوشان فرهنگی ایران، تاب نیاورده و به بخشی از آن تبدیل شدند. در این دوره تاریخی معماری ایرانی حال روز خوبی داشت، بنا ها و آثار ساخته شده در دوران ایلخانان(اندک بنا های برجامانده از آن دوران تاریخی) نمونه های زیبایی از هنر معماری هستند که بر اساس مولفه های معماری ایرانی بنا شده اند ، که بیش از هرچیز نقوذ و قدرت هنر و هویت ایرانی در نمود های فرهنگی مانند معماری را نشان می دهد. بخشی که امروزه هم یکی از مهمترین ستون های فرهنگی و هویتی این سرزمین به شمار می آید که در اشکال مختلف و در دوره های گوناگون یکی از نمود های هویتی ایرانیان بوده است. با ما در 2safar همراه باشید تا در ادامه ی سفر به شهر زیبا و تاریخی سلطانیه با گنبد زرین این شهر، یعنی گنبد سلطانیه بیشتر آشنا شویم.
شکوه زیبایی گنید سلطانیه بر هیچ کس پوشیده نیست و شرق شناسان و سیاحان قدیمی و گردشگران امروزی این اثر تاریخی را یکی از بنا های باشکوه معماری ایرانی می دانند. گنبد سلطانیه پس از مرگ اولجایتو به آرمگاه او تبدیل شد، هرچند در خصوص چرایی و چگونگی ساخت ینا داستان ها و افسانه های تاریخی مختلفی در متون تاریخی وجود دارد که سندیت چندانی ندارند، اما آنچه امروزه پیش روی ما قرار دارد، بهترین سند برای معرفی جاذبه ای تاریخی و گردشگری در شهر سلطانیه است، که از شهرت جهانی برخوردار بوده و به عنوان یکی از میراث های جهانی در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
مهمترین مشخصه ی مجموعه ی تاریخی گنبد سلطانیه که بنای آرامگاه اولجایتو هم در کنار آن ساخته شده، گنبد بلند و باشکوهی است ، که سومین گنبد بزرگ جهان شناخته می شود و در میان گنبد های خشتی دنیا هم این گنبد بزرگترین اثر ساخته شده به شمار می آید. گنبد سلطانیه با ارتفاعی در حدود 48 و نیم متر و با دهانه ی 25 و نیم متری اش، یکی از آثار با شکوه معماری ایرانی، بر اساس المان های معماری سبک آذری در میان سبک شناسان ایران می باشد، بر اساس شواهد تاریخی ساخت این بنای عظیم در حدود ده سال به طول انجامید. ساختمان و گنبد سلطانیه از آجری ساخته شده و همین مسئله یکی از ویژگی های خاص این بنای تاریخی است. در کنار گنبد 8 مناره با 8 ایوان ساخته شده که نمای بنا چشمگیر تر کرده است.
گنبد هم به عنوان اصلی ترین مشخصه ی سازه، یک گنبد دو پوسته است که قسمت بیرونی آن با کاشی های فیروزه ای به شکل زیبایی تزئین شده ، البته بخش های کمی از کاشی کاری های گنبد هم با کاشی های لاجوردی است، هنر کاشی کاری در این بخش از بنا در کنار معرق کاری های زیبایش از جمله هنر های معماری هستند که بکار گرفته شده اند.
اما هنگامی که می خواهید از این بنای تاریخی دیدن کنید، با سه بخش رو به رو خواهید شد، بخش اول ورودی بنا است، که در برای ورود به مجموعه گنبد سلطانیه پیش روی شما قرار دارد، آجری های کاری زیبا و باشکوه و کاشی کاری های تماشایی در کنار گچبری زیبا ترین هنر های معماری است که در آنجا و همچنین دیگر بخش های گنبد استفاده شده است. تربت خانه بخش دیگری است، که بر اساس یکی از داستان های مربوط به این بنا ساخته شده است، برخی بر این باورند، که اولجایتو، در هنگام ساخت این بنا، قصد داشت، آرامگاه علی بن ابی طالب ، امام اول شیعیان را از نجف به این مکان انتقال دهد،(برخی دیگر معتقدند که اولجایتو قصد داشت آرامگاه حسین بن علی را هم از کربلا به سلطانیه بیاورد و این نکته را یکی از سند های شیعه شدن او عنوان می کنند) اما پس از ناکام ماندنش در این تصمیم تربتی از خاک نجف و کربلا را به سلطانیه آورده و در ساخت بخش تربت خانه استفاده کرده و به همین خاطر اسم این قسمت از گنبد سلطانیه را تربت خانه گذاشتند، این مسیر همچنان ادامه دارد و ما برای آشنایی بیشتر شما، بخش ها و گوشه های این اثر تاریخی را معرفی خواهیم کرد، با ما همراه باشید.
در ادامه ی معرفی گنبد سلطانیه و معماری فاخر این بنا شما را با بخش و گوشه های دیگر این مکان آشنا خواهیم کرد. پس از آشنایی با تربت خانه و داستان ها تاریخی در خصوص چرایی ساخت آن و همچنین تماشای گچ بری ها و کاشی کاری های فاخر این قسمت از گنبد سلطانیه ، رفتن به سرداب و زیر زمین این بنا درست در قسمت پایین تربت خانه برای شما تماشایی خواهد بود. در برخی متون چرایی ساخت این سردا و دالان های زیر زمینی را در باور پنهانی سلطان ایلخان دانسته اند، چرا که آنها معتقدند پس از اسلام آوردن و شیعه شدن اولجایتو، در اواخر عمر به آئین شمنی روی آورده است و این بخش از گنبد خانه هم برای برگزاری مراسم های این آئین ساخته شده، اما برخی دیگر بر اساس شواهد تاریخی، وجود این دالان ها را پیش از ساخت گنبد می دانند، که برای همان آئین شمنی بوده است. شمن باوری یکی از باور های اعتقادی است که قدمت اش به دوران دیرینه سنگی باز می گردد و در نواحی آسیای مرکزی ، آفریقا، سرخ پوستان ، ترک تبارها ، مغول ها و اسکیمو ها می توان آثار و نشانه هایی از آن را مشاهده کرد. این باور مذهبی رسومی انسانی برای درمان از طریق تماس با ارواح بیماری و رنج افراد درمان کنند و در این آئین مراسمم های خاصی هم وجود داشت، که گنبد سلطانیه و دالان های پیچ در پیچ سراب این مکان هم بهانه ای برای آشنایی با این باور بدوی است.
اما از هرچه بگذریم، گفتن و شنیدن از معماری گنبد سلطانیه جذاب ترین بخش سفر ما شهر تاریخی سلطانیه است. اگر به گنبد این سازه نگاه کنید، عظمت و چگونگی سالم ماندن این بنای سنگین برای شما جال توجه خواهد بود، گنبدی بزرگ که به طور تقریبی باید وزنی در حدود 1600 تنی داشته باشد که این وزن و استحکام دیر پای آن، معماری شگفت انگیز آن را خاص تر می کند. بر برپایی این این گنبد دو پوسته که در حدود 60 سانتیمتر فاصله میان پوسته های بنا شده است، در ابتدا 8 دیوار قطور را بنا می کنند و همان مناره که پیش تر گفته شد بر روی هر کدام این دیوار ساخته می شوند، که در کدام این دیوار و مناره ها در یک زاویه قرار گرفته اند و سپس گنبد عظیم و باشکوه سلطانیه بر ور ی خشت ها و آجر های این بنای تاریخی بنا می شود، جالب توجه است که این بنا در زلزله هایی که در طول تاریخ در این ناحیه رخ داده سالم مانده و تنها نسشت کوچکی در قسمت های از بنا اتفاق افتاده است. در خلال سالیان گذشته در دوران صفویه و قاجاریه بخش های از این بنای تاریخی مرمت شد، اما در دهه های گذشته با کمک گروه های تخصصی بین المللی تلاش های وسیع و گسترده ای برای حفظ و نگهداری این اثر پر افتخار صورت گرفته که همچنان ادامه دارد.
جزئیات پر تکرار در کتیبه ها، نگاره ها، گچ بری ها، نوشته و کاشی کاری های گنبد سلطانیه برای گردشگران رویایی خواهید بود و دیدن این بنا بدون شک یکی از به یاد ماندنی ترین روز های زندگی شان خواهد بود.
