قلعه والی یک از جاذبه های تاریخی و گردشگری زیبایی است که در شمال شهر ایلام قرار دارد، قلعه ای که بازگو کننده ی دوره ی تاریخی پر رخدادی در غرب ایران به شمار می آید و گردشگران در کنار این قلعه تاریخی به زوایای دیگر از تاریخ ایران رآشنا خواهند شد و ما در این مسیر داستان های این قلعه، این شهر و این سرزمین پر حادثه را بازگو می کنیم. قلعه والی بنایی برجامانده از دوران قاجاریه است، دورانی که نواحی غرب ایران، به طور مشخص لرستان و ایلام توسط والیان پشتکوه اداره می شد . این قلعه در سال 1326 هجری قمری توسط والی ایلام غلامرضا خان فیلی بنا شد، بنایی که مشخصه های معماری و زیبای شناختی گردشگران را شیفته ی خود می کند و فضایی بسیار تماشایی و دلفریب دارد. اما مهمتر از این جنبه های زیبا شناختی، گردشگرانی که به این قلعه قدم می گذارند، با تاریخ ایران بهتر آشنا می شوند. والیان فیلی که در نواحی ایلام، لرستان و شمال خراسان، حکومت می کردند، از دوران صفویه و درست در دوران حاکمیت شاه عباس اول صفوی به دستور شاه صفوی والی نواحی غرب ایران شدند و این سازمان دهی از سوی حکومت صفوی برای حراست در مقابل عثمانی ها در نواحی مرز غرب ایران تدارک دیده شد و عملا سیاست موفقی نیز به شمار می رفت. از این رو، والیان فیلی برای چندین قرن از دوران شاه عباس صفوی تا به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی یک سلسله ی فرماندهی را در این منطقه را بر عهده داشتند و به واسطه ی قدرت که در این ناحیه داشتند و ساختاری که ایجاد کرده بودند، در دوران زندیه و قاجاریه نیز به حیات خود ادامه دادند.
در برخی متون از آنها به عنوان والیان لر و والیان پشتکوه نیز نام برده شده است، چرا که در در دوره های مختلفی از تاریخی والیان فیلی فلک الفلاک در خرم آباد استان لرستان (که پیش تر در معرفی جاذبه های گردشگری شهر خرم آباد به آن پرداختیم) و ده بالا در شهر ایلام کنونی و قلعه والی کنونی را به عنوان مراکز حکومت خود انتخاب می کردند و پهنه ی جغرافیایی گسترده ای را تحت نفوذ خود داشتند. با این حال، همواره دارای روابطی مشخص با حکومت مرکزی بودند و یکی از ستون های اصلی جنگ های ایران و عثمانی محسوب می شدند.
به همین خاطر، قلعه ی والی در شهر ایلام از جمله بنای های تاریخی است، که شاید کمتر از شنیده باشید. این قلعه تاریخی به دستور والی ایلام، غلامرضا خان فیلی در ده بالای حسین آباد ساخته شد. غلامرضا خان، فرزند حسینقلی خان ابوقداره، والی لرستان پشتکوه بود که از والیان فیلی معروف در دوران ناصرالدین شاه قاجار به شمار می رفت. غلامرضا خان فیلی آخرین والی فیلی این سلسله ی محلی در ایران بود، که در سال 1307 و در خلال حکومت رضا شاه به عراق رفت و والیان فیلی ار صحنه ی سیاسی ایران خارج شدند و این قلعه تاریخی یکی از بقایای تاریخی این دوره ی 300 ساله در تاریخ ایران است.
در ادامه ی آشنایی با قلعه ی والی، معماری و ساخت و زیباهایی این بنا از جمله جاذبه های جذابی است که گردشگران با آن رو به رو خواهند بود. قلعه ی والی بیشتر به یک اقامت گاه تابستانی شبیه است ، که در نوشته و متون مختلف تاریخی نیز به این نکته اشاره شده است، در این میان، باید به سنگ نوشته ی تخت خان در نزدیکی ایلام اشاره کرد که توسط غلامرضا خان فیلی ساخته شده و به ساخت قلعه در ده بالا اشاره کرده است. قلعه ی والی یکی از بناهای شاخص در ایلام است که به لحاظ تاریخی، فرهنگی و معماری از جمله آثار تاریخی شاخص و جاذبه های گردشگری شناخته شده ی شهر به شمار می آید. پلان کلی بنا به صورت ذوزنقه ساخته شده است و المان های مختلفی از معماری ایرانی را می توان در قسمت های مختلف بنا شاهد بود. آجر کاری، کاشی کاری ، گچ بری و آئینه کاری از جمله آثار هنری و معماری شاخصی است که در این بنای تاریخی بکار رفته و گردشگران امروزه شاهد آن هستند. نقطه ی مرکزی بنا، حیات بزرگ و حدودا 700 متری قلعه است که قسمت های مختلف قلعه شامل شاه نشین، اتاق ها و دیگر بخش های قلعه در اطراف آن ساخته شده اند. مهمترین بخش این قلعه به لحاظ زیبایی و معماری، شاه نشین قلعه است که مانند دیگر بنا های شاخص آن دوره ی تاریخی در دیگر شهر های ایران، بیشتر کار و توجه معماران را به خود اختصاص داده است. شاه نشین قلعه ی والی هم مملو از هنر های معماری ایرانی است، که با حوضی زیبا جلوه ی باشکوه تری پیدا کرده است.
اتاق ها و دیگر قسمت های کناری شاه نشین به صورت تو در تو به متصل هستند و اتاق ها و تالار ها با در های چوبی بسیار زیبایی به هم وصل می شوند. پنجره های مشبک و درسی مانند این قلعه هم مانند بسیاری از خانه های ایرانی عهد قاجاریه، رنگ و نور را برای زیبا سازی فضا به خدمت گرفته اند و چه هوشمندانه بنا، اتاق ها و تالار های تماشایی کرده اند.
به طور کلی قلعه والی دارای 5 اتاق کوچک است که در کنار حدودا 20 اتاق بزرگ و تالار مجموعه قلعه را تشکیل می دهند، اما در در کنار آنها باید به ایوان های قلعه هم اشاره کرد، 4 ایوانی که در بخشی از نمای قلعه و زیبایی معماری آن محسوب می شود. برای تصویر سازی بهتر از قلعه والی باید گفت پلان بنای قلعه در سه ضلع شمالی ، شرقی و غربی شکل گرفته است و ضلع شمالی یا همان شاه نشین به عنوان ضلع اصلی پلان است و قسمت های غربی و شرقی هم به صورت قرینه در امتداد ضلع شمالی ساخته شده اند و حیات مرکزی هم در وسط این پلان قرار می گیرد. سه درب ورودی هم در بخش های غربی، شرقی و جنوبی قرار گرفته اند که بر اسا همان پلان کلی، درب اصلی قلعه در قسمت جنوبی بنا قرار گرفته است و گردشگران می توانند با عبور از پله های تعبیه شده در این قسمت از قلعه وارد حیات اصلی شوند البته پیش از ورودی به حیات یک اتاق نگهبانی مانند وجود دارد. با ما در ادامه ی آشنایی با این قلعه تاریخی همراه باشید.
