برای شروع سفرمان در شهر سمنان، مسجد جامع این آغاز با شکوهی خواهد بود، بنایی که می توان آن از آثار نمادین، به نام، مشهور و بسیار زیبای ایران دانست، اثری که تنها یک بنا و یک مسجد تاریخی نیست، بلکه مجموعه از آثار فرهنگی، هنری، تاریخی و هویتی است، که تنها متعلق به شهر سمنان و نواحی مرکزی ایران نمی باشد، بلکه در درون خود می توان هویت ایرانی را در دوره های مختلف اجتماعی مشاهده کرد. همراه شدن با ما در این مسیر برای تان لذت بخش خواهد بود.
مسجد یکی از عناصر هویتی تمدن اسلامی است و به نوعی نبوع و ذکاوت بسیاری را می توان در شکل دادن به چنین مجموعه ای در تمدن اسلامی مشاهده کرد، با ورود اسلام به ایران پس از حمله اعراب و سقوط پادشاهی ساسانی، به آرامی نواحی مختلف به اسلام روی آوردن و آداب و سنن دینی اسلام نیز به آرامی و البته با حمایت خلفای اسلامی در سرزمین های تحط حاکمیت شان، گسترش پیدا کرد. مسجد یکی از مهمترین عناصر این گسترش فرهنگی، دینی و هویتی بود، به همین خاطر، در بسیاری از شهر های قدیمی و کهن ایرانی مساجد مختلفی بنا شد، البته اگر با ما در 2safar همراه بوده باشید، در معرفی بسیاری از مساجد کهن ایران به یک اتفاق مهم اشاره کردیم،و آن روایتی است که به وجود آتشکده های زردتشتی در محل بسیاری از مساجد اسلامی به خصوص مساجد جامع اشاره دارد و مسجد جامع سمنان هم یکی از آن مساجد است.
برای محور کردن و اعلام برتری سیاسی، تخریب آتشکده ها از اولین اقدام والیان جدید بود و بر روی خرابه های آنها نیز مساجد ساخته می شدند، چرا که هم نشانی بر پیروزی شان به شمار می رفت و هم باعث تبلیغ و ترویج اسلام بود هرچند به واقع اصول و باور های اسلامی بود که توانست برتری واقعی را کسب کند و خداباوران زردتشتی و ساکنان ایران به اسلام روی آوردند. از این رو، مسجد جامع سمنان یا بهتر است بگوئیم سنگ بنای این مسجد قدیمی ترین اثر تاریخی موجود در شهر سمنان به شمار می آید و از این نظر جذابیت تاریخی بیشتر برای گردشگران خواهد داشت. اما مسجد کنونی همان مسجدی نیست که در قرن های ابتدائی بر روی آتشکده ی زردتشتی ساخته شده بلکه با توجه به نقش محوری اش در این شهر، همواره مورد توجه حاکمان قرار داشته و بازسازی ها و مرمت های مختلفی در قسمت های مختلف بنا صورت گرفته است، بخش های متعددی به آن اضافه شده و اثری چنین فاخر به وجود آمده است، اثری همان طور که پیش تر هم گفتیم، اثری صرفا تاریخی نیست، بلکه یک هویتی فرهنگی، در کنار هویتی تاریخی و مذهبی است که با مجموعه ی زیبا و کم نظیری از هنر های معماری ایرانی است که مانند نگینی درخشان زینت بخش سمنان است و با هنوز با گذشت قرن ها نقش محوری و تاثیر گذاری در رخ داد و تحولات تاریخی این شهر ایفا کرده و همواره بخشی از هویت این شهر تاریخی است، با ما در این مسیر همراه باشید تا با اشتیاق تمام جزئیات چشم نواز این مسجد تاریخی را با هم ببینیم.
هنگامی که در نزدیکی مسجد جامع سمنان قرار می گیرد، بافت سنتی محیط اطراف مسجد شما را برای رو به رو شدن با تاریخی و قدیمی آماده می کند، کوچه ها و فضای منتهی به این مسجد بخشی از بافت قدیمی این شهر تاریخی به شمار می آیند. یکی از مهمترین عناصر شناخته شده ی بنا مناره ی بسیار زیبا و قدیمی آن است که به طور مفصل در ادامه ی معرفی این مسجد به آن خواهیم پرداخت. مسجد جامع سمنان با وجود بر خوردار بود از یک ایوان مرکزی و اصلی بر اساس برخی از تقسیم بندی های معماری به عنوان یک مسجد شبستانی شناخته می شود، چرا که یکی از ویژگی های اصلی این مسجد برخورداری از سه شبستان در ضلع های شمالی، جنوبی و شرقی است و ایوان اصلی و مرکزی هم در ضلع غربی این پلان کلی قرار گرفته است.
درب چوبی کار شده ی مسجد اولین اثر فاخر و شاخصی است که با آن برخورد می کنید، درب دو لنگه بزرگ و سنگینی که به شکلی زیبا نقوشی بر روی آن به صورت اسلیمی حکاکی شده است. کلیت مسجد را نمی توان براساس یک سبک معماری تقسیم بندی کرد و ارزش تاریخی این بنا نیز به همین دلیل بیشتر است و از این نظر برای کارشناسان تاریخی و گردشگرانی که به دنبال دیدن جذابیت های تاریخی و زیبا شناسانه هستند، اثری تماشایی تر است، اما بدون شک برای ما نیز این تنوع و گوناگونی جذابیت تاریخی و هنری این بنا را بیشتر می کند. بر اساس روایت های تاریخی، بنای اولیه مسجد در دوران سلجوقی، با تغییرات بسیاری رو به رو می شود به نحوی که قسمت اعظمی از بخش های مسجد جامع را باید بخشی از هویت معماری سلجوقی دانست. بسیاری بر این باورند، که در دوران سلجوقی هنر معماری با شکوفایی بسیاری رو به رو بوده و بسیاری از المان ها و عناصر معماری پیش از اسلام با توجه به تحولات فرهنگی و اجتماعی، همچنین پیشرفت های آن روزگار را می توان در قالب معماری سلجوقی مشاهده کرد، البته باید باز هم باید تاکید کرد که با توجه به دامنه ی وسیع دوران سلجوقی نمی توان این مسجد را اساسا اثری سلجوقی دانست.
اما پیش از پرداختن به بخش های مختلف و معرفی تک تک شبستان ها و اجزای این مجموعه ی تاریخی و فرهنگی، به مهم ترین تاثیرات هنری و معماری دوره های مختلف تاریخ ایران بر این مسجد اشاره می کنیم، در کتاب های تاریخی از افراد مختلفی از جمله ابو سعید سمنانی و خواجه نظام الدین در دوران سلجوقی نام برده اند که در شکل گیری و ساخت بخش هایی از مسجد تاثیر مستقیم داشته اند، اما باید به دوران ایلخانان هم اشاره کرد، که در دوران ارغون خان بخش دیگری به مسجد اضافه شد، در دوران صفویه مرمت های اساسی صورت گرفت و در دوران میرزا شاهرخ افشار و فتحعلی شاه قاجار هم دیگر بخش های این مسجد نامی سر سامان گرفت تا یک مجموعه تاریخی، هنری و مذهبی ایجاد شود و برای گردشگران امروز این مسجد مانند نمایشگاهی زیبا از هنر و ذوق هنر معماری ایران نمایان شود. با ما در ادامه ی مسیر همراه باشید تا با شبستان ها، ایوان و مناره ی تاریخی مسجد آشنا شویم.
در ادامه آشنایی با مسجد با شکوه جامع شهر سمنان در ابتدا به سراغ ایوان گنبد مقصوره می رویم. این بخش یکی از مهمترین عناصر شناخته شده ی مسجد جامع سمنان است، که در بسیاری از تصاویر و عکس هایی که از این مسجد تاریخی در کتاب ها و فضایی مجازی به چاپ رسیده قابل مشاهده می باشد و به نوعی یکی از المان های هویتی مسجد نیز محسوب می شود. براساس اطلاعات تاریخی این بخش از مسجد که در ضلع غربی قرار دارد، توسط فردی به نام خواجه کیقباد بن ملک شرف الدینی سمنانی ساخته می شود. ایوان و گنبد به هم متصل هستند و به همین خاطر آن را ایوان گنبد می نامند، به لحاظ تاریخی زمان ساخت این بخش از مسجد، به دوران تیموری باز می گردد، زمانی که سلطان شاهرخ تیموری بر این بخش از ایران حکومت می راند.
مقصوره در معماری به فضایی جدا شده گفته می شود، این جدا سازی مانند ایجاد غرفه است؟، که گرداگرد محراب ساخته می شود، که به طور دقیق تر می توان آن را دیواره یا مکانی بسته در اطراف محراب دانست، برخی نیز در متون مختلف از مقصوره با عنوان گنبد خانه یاد کرده اند. در هر حال، همان طور که اسم این بخش از مسجد نیز پیداست، مهمترین ویژگی این بخش از مقصوره ی ساخته شده در آن گرفته شده است. دهانه ی دیوان در حدود 10 مترو 40 سانتیمتر است، و مقصوره پشت این دهانه هم با ارتفاعی در حدود 14 متر شکوه بسیاری پیدا کرده و عمق این مقصوره هم در حدود 14 متر می باشد و یک گنبد که بر اساس مشخصات و عناصر هویتی اش آن را گنبد سلجوقی می دانند، این فضا پوشیده می شود. مسیر های کوچک و بزرگی نیز در کناره های ایوان وجود دارد که نمازگزاران و گردشگران را به صحن و شبستان های مسجد می رساند.
برای گردشگرانی که وارد مسجد می شوند و در مقابل این ایوان آجری و زیبا قرار می گیرند، تزدئینات و هنر های بکار رفته ی دیواره ها تا بالای گنبد سلجوقی مانند نمایشگاهی زیبای چشم نوازی می کند، کتیبه ی لاجوردی رنگ تکیده ی میانه ی ایوان هم در عین سادگی، نمای ایوان را بیشتر می کند، در کنار کتیبه ها ی کاشی کاری شده ، چند کتیبه ی سنگی دیگر نیز وجود دارد که در قسمت های پایین بنا قابل مشاهده اند، این کتیبه ها در دوران صفویه به بنا اضافه می شوند و با توجه به فاصله ی زمانی اثر آن را بخشی از بنای اصلی متصور خواهید بود.
همان طور که پیش تر هم عنوان شد، یکی از ویژگی های بارز این مسجد، اثرگذاری دوره های مختلف تاریخی در این بنا ست، که به نحوی که در یک قسمت مسجد مانند همین ایوان گنبد آجری، می توان خط و ربط دو دوره ی تاریخی را به خوبی دید و این خود نکته ی مهمی برای جذابیت بیشتر بنا برای گردشگرانی است که به این مسجد قدم می گذارند.از دیگر بخش های زیبای این گنبد باید به تقارن و تناسب طاق ها، آجر کاری های بکار رفته در بنا اشاره داشت، هنری که با وجود گذشت چندین قرن همچنان زیبا و تک نواز این کنسرت با شکوه هنری است و ما نیز مانند شما از دیدن چنین اثری فاخر، تماشایی و جذاب لذت می بریم.
در مقابل ایوان گنبد مقصوره صحن مسجد قرار دارد، که دسترسی آسان تر به شبستان ها را ممکن می سازد، قدیمی ترین اولین شبستان مسجد در ضلع جنوبی قرار دارد ، که به آن شبستان زمستانی هم می گویند، بار ها در معرفی مساجد تاریخی و قدیمی ایران در شهر های مختلف از شبستان ها نام برده ایم و در مورد این بخش از مساجد هم با توجه به شکل، ساختار و هویت بنا صحبت کرده ایم، در مسجد جامع نیز همان طور که گفته شده، چهار شبستان وجود دارد و شبستان زمستانی مسجد با طاق های کوچک و کم ارتفاع اش شناخته می شود، همان طور که از اسم این شبستان پیداست، ماهیت معماری این بخش برای کاربرد زمستانی اش طراحی شده است، این بخش یک فضای سرپوشیده با ستون های در موازات هم ، هم اندازه و هم شکل است، که مسیر ورودی کمتری نسبت به دیگر شبستان ها با صحن مسجد دارد و برای در حفظ دمای محیط در فصول سرد دارای ارتفاع کمتری است و طاق ها ی میان ستون به سک سقف گنبدی شکل ختم می شود که تاثیر بسیاری در فرار از سرما دارند، محیط شبستان نسبت به شبستان های شمالی و شرقی کوچک تر است و این هم به احتمال فراوان به دلیل ماهیت زمستانی این شبستان می باشد.
از دیگر شبستان های این مسجد ، شبستان شرقی مسجد جامع است، که شبستان اباحرب نیز خوانده می شود، تاریخ ساخت این شبستان به دوران تیموری باز می گردد و بر اساس اطلاعات موجود کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی بانی ساخت ایوان گنبد مقصوره این شبستان را نیز ساخته است، در برخی متون و مابع از وجود یک شبستان دیگر یاد در ضلع شرقی مسجد یادکرده اند. گفته می شود، پیش از شبستان شرقی کنونی شبستان کوچکی وجود داشته که در دوران غزنویان ساخته شده بود، و سازنده و بانی آن ابوالحرب بختیار حاکم آن وقت شهر بوده است، که در دوران تیموری آن شبستان تخریب شده و شبستان کنونی بر جای می ماند اما نکته جالب در خصوص این شبستان، باقی ماندن اباحرب بر روی شبستان شرقی است، در حالی که این قسمت مسجد دیگر اثر ابوالحرب بختیاری به شمار نمی آید.
در شبستان شرقی ، تزئیتات و هنر های معماری بیشتری به کار رفته هرچند، ساختار کلی این شبستان هم شبیه به شبستان زمستانی است، اما هنر معماری بکار رفته در این بخش از مسجد پر تکرار تر بوده و گردشگران با یک بخش زیبا و هنری روبه رو هستند، از دیگر ویژگی های این شبستان وصل شدن این بخش از مسجد به بازار سنتی سمنان است، که از مهمترین المان های هویتی شبستان شرقی به شمار می آید. از جمله هنر های معماری در این شبستان هم می توان به فضا های ترکیبی کاشی کاری های رنگی و آجر کاری ها اشاره داشت.
شبستان شمالی از دیگر شبستان های مسجد جامع به شمار می آید، که گفته می شود به دستور خواجه نظام الدین ساخته شده است، این شبستان به بازار علاءالدوله ختم می شود و گردشگران در این شبستان شاهد 16 ستون قطوری هستند که فضا و محیط این شبستان را تشکیل داده اند. اما هنوز یک شبستان دیگر در مجموعه ی مسجد جامع سمنان وجود دارد که در ادامه با آن آشنا می شویم، با ما همراه باشید.
همان طور که پیش در معرفی جاذبه های گردشگری و بخش های مختلف مسجد جامع سمنان گفتیم، در کنار شبستان زمستانی در ضلع جنوبی، شبستان ابا حرب در ضلع در ضلع شرقی و شبستان ضلع شمالی، یک شبستان دیگر در مجموعه ی مسجد جامع سمنان وجود دارد که آن شبستان هم در ضلع جنوبی مسجد واقع شده و در کنار شبستان زمستانی است، این شبستان با 27 طاق تما مجموعه ای بزرگتر از شبستان زمستانی است و در این شبستان 16 ستون مدور و دایره وجود دارد و 8 ستون در کنار ه های دیوار این شبستان ساخته شده اند. قدمت و دیرینگی این شبستان را هم به دوران ایلخانان نسبت می دهند و بعد از شبستان زمستانی ، قدیمی ترین شبستان مسجد محسوب می شود، گفته می شود این شبستان در دوران ارغوان خان ساخته شده و در دوران قاجار مورد مرمت اساسی واقع شده و امروزه به عنوان یکی از شبستان های مسجد همچنان کارکرد مذهبی و آئینی خود را دارد و گردشگران بسیاری نیز به عنوان یک جاذبه ی تاریخی به آن نگاه می کنند.
اما همان طور که در آغاز معرفی مسجد جامع سمنان هم اشاره کردیم، یکی از بخش های نمادین این مسجد در کنار ایوان گنبد مقصوره، مناره ی مسجد است، مناره ای که خود به تنهایی یکی از جاذبه های گردشگری مهم شهر شمنان به شمار می آید . این مناره در ضلع شمال شرقی مسجد واصع شده و بنوعی در مقابل و رو به رو ایوان گنبد مقصوره جای گرفته است، این مناره با ارتفاعی در حدود 31 متر یکی از مناره های آجری مهم در ایران محسوب می شود و به مناره ی مسجد جامع و مناره ی سلجوقی معروف است. برای رفتن به این مناره باید به شبستان شرقی بروید، در آنجا درب ورودی مناره قرار گرفته، هرچند امکان تردد برای عموم در این مناره وجود ندارد، چرا که این بنا دارای قدمت بسیار طولانی است و به سال 417 هجری باز می گردد، دورانی که غرنویان بر بخش هایی ایران تسلط داشتند و امیر اجل بختیار دستور ساخته این مناره را صادر کرده است.
همان طور که پیش هم گفته شد این مناره یک مناره ی آجری است، تزئینات و جزئیات بکار رفته در این بنا هم آجری می باشند، به طور کلی می توان مناره را به 7 بخش تقسیم کرد، اما نکته جالب یک دست و یک نواخت بودن تمام بخش های مناره است، در واقع، این هفت بخش با توجه به تفکیک قابل مشاهده اش، از یک هویت بهم متصل برخوردار می باشند، در کنار آجر کاری های مناره کاشی کاری های تاج مناره هم از هنر معماری بکار رفته در این اثر شاخص به شمار می آیند. قبل تر گفتیم که این بنا در دروان غزنویان ساخته شد، اما به مناره ی سلجوقی هم مشهور است، بر اساس اطلاعات تاریخی مناره ی مسجد جامع در دوران سلجوقی به بخشی از مسجد تبدیل شد و به همین جهت نام سلجوقی را بر روی این بنا گذاشته اند، با این حال، این مجموعه ی مسجد جامع سمنان یه عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شهر سمنان از شاخص ترین بنای های تاریخی دوران میانه ی اسلامی در ایران به شمار می آید و هویت معماری بنا هم برگرفته از دوران ایلخانان، سلجوقی است و در دوره های تاریخی بعد تر، تنها بازسازی ها و مرمت های کلی رد و نشانی از آن دوره های تاریخی بر پیکر زیبای مسجد باقی گذاشته است، با ما در ادامه ی سفر به شهر زیبای سمنان همراه باشید.
