کوه خواجه زابل سیستان و بلوچستان

در معرفی جاذبه های گردشگری شهر های مختلف وقتی می خواهیم یک مکان را به عنوان یک جاذبه ی گردشگری معرفی کنیم، جنبه های مختلفی مورد نظر قرار می گیرد، از اهمیت و ویژگی ها خاص و متمایز کننده اش تا میزان توجه ای را که از سوی گردشگران می توان به خود جلب کند، در این میان برخی از جاذبه های گردشگری مجموعه ای آثار و بنا های تاریخی و تفریحی را شامل می شوند و به همین خاطر بیشتر مورد توجه گردشگران خواهند بود، چرا که با تیر می توانند چندین جاذبه ی تماشایی را از نزدیک ببینند. در شهر زابل هم به واسطه ی دیرینگی تاریخی و پراکندگی سرزمینی، آثار و بقایای تاریخی این شهر به صورت پراکنده در اطراف و نواحی نزدیک به زابل قرار گرفته اند و در این میان، کوه خواجه یکی از جاذبه های تماشایی خواهد بود، که گردشگران بیشتری را به سوی خود می کشاند و شاید یکی از دلایل آن هم تراکم چند جاذبه ی تاریخی و باستانی در حوالی این کوه باشد.

برای رسیدن به کوه خواجه باید مسیر جنوب غربی شهر زابل را در پیش بگیرید، در این مسیر، با طی کردن مسافتی در حدود 30 کیلومتر به کوه خواجه خواهید رسید. در نزدیکی این کوه آثار باستانی متعلق به دوران اشکانیان و ساسانیان از قدیمی ترین جاذبه های تاریخی موجود در این منطقه هستند، همچنین بنا های تاریخی مانند یک آرامگاه دوران اسلامی و حتی یک معبد بودایی نیز وجود دارند که جذابیت بیشتری برای کوه خواجه ایجاد می نمایند. با توجه به قدمت و دیرینگی توجه ساکنان ای ناحیه به کوه خواجه داستان های تاریخی و اساطیری نیز در خصوص آن وجود داشته و دارد، مردم محلی قبر رستم دستان، پهلوان افسانه ای داستان های شاهنامه را در بالای ارتفاعات کوه خواجه می دادند و باستان شناسان معروفی مانند ارنست هرتسفلد نیز به این بخش از سیستان آمده اند و کاوش های باستان شناسی بسیاری در بخش های مختلف کوه انجام داده اند.

مهمترین ویژگی این کوه، تقدس آن است، کوه خواجه برای مذاهب و ادیان مختلف مانند مسلمانان، مسیحیان، زردتشتیان و حتی بودائی هم مقدس است، در دوران باستان و در خلال سلطنت اشکانیان و ساسانیان، آتشکده ای زردتشتی در بلندای این کوه وجود داشته است و بر اساس نظر باستان شناسان یکی از عبادتگاه های اصلی نواحی سیستان و بلوچستان بوده است، اما نکته جالب تقدس این کوه برای مسلمانان و مسیحیان این منطقه است، ایران همواره با تکثر مذهبی و هویتی بوده و بخش لاینفکی از هویت تاریخی آن است، با این حال، این باور مقدس نسبت به این منطقه، به بخشی از هویت این کوه بدل شده و بقایای مذهبی مسلمانان و مسیحیان و حتی بودائیان نیز در اطراف این منطقه کشف شده است. یکی از دلایل این تقدس نیز شاید حفظ باور های اعتقادی در قالب ادیان مختلف در این حوزه ی جغرافیایی بوده، همان طور که در بسیاری از شهر ها و مناطق ایران با حمله ی اعراب و ورود اسلام به ایران، بسیاری از آتشکده ها به مسجد تبدیل شدند و مکان مذهبی ساختار مذهبی شان دچار تغییر شد اما نفس عبادی آن ها پا برجاماند. این تنها می تواند یک فرضیه برای تقدس این کوه در خلال هزاران سال در این ناحیه جغرافیایی است. با ما در ادامه مسیر همراه باشید تا با جاذبه های دیگر این کوه آشنا شویم.

در ادامه ی معرفی جاذبه گردشگری شهر زابل از استان سیستان وبلوچستان به کوه خواجه رسیدیم و اطلاعات مختلفی در خصوص چگونگی اهمیت این مکان طبیعی را به عنوان یک جاذبه ی گردشگری مهم برای شما گفتیم. به دنبال آشنایی بیشتر با این بخش از سرزمین سیستان و بلوچستان، جاذبه های تاریخی اطراف این کوه را برای شما معرفی می کنیم. ارتفاع تقریبی این کوه در حدود 600 متر است و در میان دریاچه هامون قرار گرفته، یکی از قابل توجه ترین آثار تاریخی در کوه خواجه، بقایای باستانی است که باستان شناسان در کاوش های خود آن ها را متعلق به دوران اشکانیان و ساسانیان می دانند. نکته مهم همین جاست، در سرزمین پهناور ایران، اشکانیان به عنوان یکی از مهمترین سلسله های پادشاهای ایرانی در دوران باستان، دارای آثار برجامانده ی اندکی هستند، چرایی این مسئله هم داستانی دیگر است، اما وجود بقایای اشکانیان خود جاذبه ی بسیار ارزشمندی به شمار می آید.

در حدود سال های 1929 ارنست هرتسفلد باستان شناس و ایران شناس معروف آلمانی که در خلال دوران پهلوی اول بخش های مهمی از تخت جمشید و پاسارگاد را مورد کاوش قرار داده بود، به مجموعه ها کاخ های کوه خواجه لقب تخت جمشید خشتی را داد(هرچند بسیاری هرتسفلد را یکی از بزرگترین انتقال دهندگان آثار باستانی ایران می دانند). با این حال، در سال 1916 باستان شناسی انگلیسی به نام اورل اشتین بنا های باستانی را برای اولین بار کشف کرد. قسمت جنوبی کوه، در یک شیب کوتاه مجموعه ی کاخ ها نمایان می شوند، دروازه ی اصلی، دیوار ها دفاعی ، بخش های دیگر بنا از جمله آتشکده قابل مشاهده هستند.

در این بخش از کوه خواجه، گردشگران ی توانند با اطلاعات باستان شناسی که در کاوش های متعدد از ذاین محدوده ی تاریخی بدست آمده، المان های باستانی متعددی از دوران اشکانی و ساسانی را مشاهده نمایند. صورت گل نیلوفر از جمله المان های تزئینی دوران هخامنشی در این مجموعه مشاهده می شود، همچنین برای از باستان شناسان به خصوص باستان شناسان ایتالیایی که به کوه خواجه آمده اند، تزئینات معماری یونانی را نیز در این مجموعه تشخیص داده اند.

اشکانیان با بیرون راندن سلوکیان از قلمرو افسانه ای هخامنشیان بسیاری از المان های فرهنگی دوران هخامنشی را زنده کردند، اما نمی توان تاثیرات هنری و فرهنگی تمدن های همسایه ی ایران در بین النهرین و دیگر مناطق را در آن دوره ی تاریخی نادیده گرفت، به همین خاطر کمتر می توان با هویتی معماری مشخصی در دوران اشکانی رو به رو بود. با این حال، مجموعه کاخها ی کوه خواجه فرصت بسیار ارزشمندی برای دیدن بنای های تاریخی متعلق به اشکانیان است، هرچند در دوران ساسانی آن بنا ها و مجموعه مورد استفاده قرار می گرفتند و بخش های از هویت بنا را نیز به خود اختصاص داده اند.

نکته قابل توجه دیگر در خصوص کاخ های باستانی کوه خواجه مسیر های ارتباطی میان آنهاست که متاسفانه به دلیل آسیب های عوامل طبیعی و انسانی بقایای محدودی پیش روی ما قرار دارد. سیستان و بلوچستان سرزمین بسیار ازشمند و تاریخی است که به دلایل مختلف، کمتر دیده شده و سرزمینی همچنان بکر است.

باز هم کوه خواجه پدیده ی طبیعی زیبایی که در کنار بنا ها و آثار باستانی و تاریخی فوق العاده اش، منظره ی باشکوهی از طبیعت سیستان و بلوچستان را پیش روی گردشگران می گذارد، جایی هامون و دشت های فراخ سیستان و بلوچستان، تشنه ی میهمان نوازی اند. در ادامه ی سفر به کوه خواجه با یکی دیگر از بنا های باستانی کوه خواجه آشنا می شوی.، قلعه ای تاریخی به نام قلعه ی کک کهزاد، که بقایای اندکی از آن باقی مانده است.

این قلعه تاریخی را به متعلق به دوران اشکانیان می دادند، که در دوران ساسانی نیز مانند مجموعه کاخ های نزدیک قلعه، مورد استفاده قرار می گرفتند. با وجود قرار داشتن نام قلعه کک کهزاد در میان آثار ثبت شده به عنوان آثار ملی ایران، متاسفانه با بی توجهی های که نسبت به این بنا های باستانی در سیستان و بلوچستان صورت گرفته قسمت های اعظمی از کاخ ویران شده و تنها از آن قلعه باستانی تنها برج و باروی نیمه ویرانی برا مانده است.

در میان مردم زابل و نواحی اطراف کوه خواجه، داستان ها و افسانه های بسیاری رواج دارد، داستان هایی که مانند بسیاری از داستان های ایرانی قهرمان اول و آخرش رستم دستان است و تمام آمال ها و آرزو های یک ملت را با خود به همراه دارد، سیستانی ها بر این باور بودند که قلعه کک کهزاد قلعه ی رستم دستان بوده و این پهلوان افسانه ای ایران، روزگاری ساکن این قلعه بوده است و امروز خبری تنها ویرانه های این قلعه ی باستانی شاهدان تاریخی قلعه اند.

روایت دیگری که کوه خواجه را در مرکز توجه مردم منطقه قرار می دهد، روایت قرار داستن قبر رستم افسانه ای بر بلندای کوه خواجه است، تاریخ را داستان ها و افسانه ها روایت نمی کنند و سندیت بسیاری از بنا ها و مکان ها را در میان کاوش های باستان شناسان بدست آوریده ایم، حتی تاریخ دوران باستان ایران نیز وابسته به همان کاوش ها و یافته های باستان شناسی بوده و هست، اما داستان های محلی و افسانه ای چندان در لایه هایی از هنرمندی قرار گرفته اند و سال ها و قرن در گوش نسل های مختلف لالایی بوده اند، که نمی توان در جذابیت برخی مکان ها و بنا ها نادیده ی شان گرفت.

در این میان، برخی از گردشگران هم به واسطه ی همین داستان های بومی و افسانه های تاریخی مشتاق دیدن و رفتن می شوند. نکته ای که در این جا باید به آن توجه داشت، تفاوت اقلیمی کوه خواجه در روزگار مختلف است، تا همین چند دهه پیش، کوه خواجه و دریاچه ی هامون، شرایط بسیار متفاوتی نسبت به امروز داشتند و وجود بنا های و آثار تاریخی در محدوده هم به این موضوع مرتبط است. یکی از نکات جالب در ارتفاعات کوه خواجه قرار داشتن مقبر های اسلامی و باستانی است، که در بخش های مختلف می توان آنها را مشاهده کرد. سنگ قبر هایی که از دوره های مختلف تاریخی در این کوه قرار می گرفتند و بخشی از هویت این کوه را به خود اختصاص می دهند، برای مثال می توان به آرامگاه غلطان اشاره کرد که در ادامه ی مسیر در سفر به سیستان و بلوچستان و کوه خواجه این بنای تاریخی را نیز برای شما معرفی می کنیم.

هنوز سفر ما در کوه خواجه ادامه دارد و ما با شما می خواهیم جاذبه ها و بنا های مختلف این کوه تماشایی بیشتر و بهتر بشناسیم. پیش تر در معرفی جاذبه های کوه خواجه به آرامگاه ها و قبر های این محوطه ی تاریخی به صورت مختصر اشاره کردیم. با ما در این مسیر همراه باشید تا با این بخش های تاریخی کوه خواجه نیز آشتا شویم. کوه خواجه به واسطه ی تقدسی که در دوران پیش از اسلام داشته، همواره مورد احترام بوده و این احترام و تقدس در میان مسیحیان و مسلمانان هم وجود دارد و به عنوان بخشی از فرهنگ بومی منطقه بوده است.

قبل از این که به معرفی گور های کوه خواجه بپردازیم، توجه به تقدس این کوه جذابیت اش را برای شما بیشتر می کند، در اوستا کتاب زردتشتیان، کوه خواجه را با نام اوشیدم و اورشیدرنه آورده است ، که به معنای سپیده دم و بامداد است، شاید به ظهر سوشیانت منجی دین زردتشت در آخر زمان در این مکان اشاره دارد، نکته جالب این که کارشناسان بر این باورند که ازردتشت مدتی در سیستان بوده و قسمت هایی از اوستا را نیز در این وه نگاشته است، زمانی که هامون خروشان و جوشان بوده و کوه خواجه نیز در میان دریاچه قرار داشته است. علت نام گذاری این کوه در دوران اسلامی هم قرار داشتند آرامگاه خواجه غلطان در ارتفاعات کوه می باشد، با این حال، برای گردشگرانی که مسیر کوه خواجه را در پیش می گیرند، دانستن این بخش از تاریخ کوه در چرایی قرار داشتن قبر ها و گور های مختلف در این جا لازم است، سرپرسی سایکس انگلیسی در سفر به این منطقه از وجود هزار قبر در این محوطه ی تاریخی و باستانی خبر می دهد. بر همین اساس، گور های کوه خواجه بر اساس مطالعات کارشناسان و باستان شناسان به سه دسته تقسیم شده است، پشته های سنگی نامنظم، گورهای سنگ چین منظم و گور ها خشتی که متعلق به دوره های مختلفی از تاریخ ایران می باشند.

در ابتدا به سراغ آرامگاه های کوه خواجه می رویم، در کل 6 آرامگاه در این محوطه ی باستانی قرار دارد، که برخی از آنها سالم و برخی نیز با تخریب زیادی روبه رو هستند. یکی از آرامگاه های سالم در این محوطه ی تاریخی، مقبره ی پیر گندم بریان است، که از خشت و سنگ ساخته شده است، گردشگران هم می توانند این آرامگاه بازسازی شده را از نزدیک مشاهده کنند. نکته قابل توجه در خصوص پیر گندم بریان، معماری ساده با گنبدی ساده بنا شده است و سنگ قبر پیر گندم بریان هم بر روی سکوی قرار دارد و این قبر با خشت و آجر پوشیده شده و فاقد نوشته است، این آرامگاه یکی از آثار متعلق به دوران اسلامی است. نکته جالب در خصوص مقبره ی پیر گندم بریان وجود سنگی ، که به آن سنگ شیطان می گویند و و زائران مقبره ی به صورت یک سنت به این سنگ که نمادی از شیطان بوده سنگ پرتاب می کنند، داستان بومی این سنگ هم، تبدیل شدن یک پیر زن بوده که به خدا باور نداشته و وقتی به این قسمت از کوه می آید به سنگ تبدیل می شود. از دیگر بنا های کوه خواجه نیز می توان به مقبره ی خواجه مهدی اشاره کرد که این بنای خشت و سنگی نیز از جمله آثار تاریخی موجود در کوه خواجه است. با همراه باشید.

در ادامه ی معرفی جاذبه های گردشگری کوه خواجه به آرامگاه خواجه غلطان می رسیم. مقبره ی خواجه غلطان در بلند در ترین قسمت کوه خواجه قرار گرفته است، بنای خشتی که با خشت و گل ساخته شده و در عین سادگی دارای نمای زیبایی است، ایوان بلند این مقبره یکی از مشخصه های معماری آن به شمار می آید و در ورودی این مقبره با سک تاق قوسی ساخته شده است. نکته جال در خصوص این مقبره ی طول قبر خواجه غلطان است که در حدود هفت متر می باشدو پارچه ی سبزی نیز بر روی آن کشیده اند. این مقبره به عنوان یک زیارتگاه شناخته می شود و بسیاری از مردن محلی برای زیارت خواجه غلطان به بالای کوه خواجه می آیند و برای آنها سکوهایی نیز در اطراف مقبره ساخته اند. برخی از مردم منطقه بر این باورند که خواجه غلطان برادر حضرت دانیال نبی( پیش تر 2safar در معرفی جاذبه های گردشگری خوزستان و شهر شوش به معرفی آرامگاه دانیال نبی پرداخته است) است. با این حال متاسفانه تبدیل شدن آرامگاه خواجه غلطان به بسیاری از بنا های تاریخی و باستانی کوه خواجه آسیب های جدی وارد کرد به نحوی که در این مجموعه تاریخی و باستانی ما شاهد ارامگاه های تخریب شده ی بسیاری هستیم.

برخی از آرمگاه های تخریب شده ی کوه خواجه بناهایی هستن که با خشت، گل ، آجر و سنگ ساخته شده اند و برخی از آنها هم دارای سقف های گنبدی شکل می باشند. یکی از انواع گور هایی که در کوه خواجه قرار دارند، گورهایی هستند که باسنگ های نامنظم پوشیده شده اند. این نوع گور ها را در نواحی جنوب شرقی ایران در مناطق مختلف دیده می شود و در کوه خواجه هم گردشگران می توانند این شکل از قبر ها را مشاهده کنند.

در این مدل از گورها، پس از قرار دادن جسد در گور دهانه ی قبر را با سنگ می بستند که شکلی نامنظم به خود می گرفت. شکل دیگری از گور های کوه خواجه به صورت سنگ چین های منظمی است که در نزدیکی خواجه غلطان و خواجه مهدی قابل مشاهده است. این گور های سنگ چین شده ی منظم با ملات گل ساخته شده اند و ارتفاع کوتاهی از زمین دارند. اغلب این قبر ها سقفی قوس دارند. در برخی از این گور ها سقف ها به صورت جناقی ساخته می شدند و اجساد در داخل اتاقک ها قرار می گرفتند و دهانه ی اتاقک با خشت و گل پوشانده می شدند. مردم محلی سیستان به این قبر ها تیرگ می گویند.

یکی از دیدنی ترین بخش های مناطق باستانی و تاریخی نحوه تدفین اجساد است، که با توجه به تنوع قومی و فرهنگی ایران گردشگران می توانند در کوه خواجه چندین شکل از تدفین را ببینند. قرار گرفتن در بالای خاک و شکل اتاقک های خشتی کم نظیر ترین قبر هایی هستند که در کوه خواجه پیش روی شما قرار دارد. از این رو، ما تلاش کردیم، تا به طور کامل به این بخش از آثار تاریخی و باستانی کوه خواجه به پردازیم، اما هنوز سفر ما در این محوطه ی تاریخی به اتمام نرسیده با ما در ادامه ی این مسیر همراه باشید.

این بار به سراغ یکی دیگر از بنا های تاریخی متعلق به ساسانیان می رویم، بنایی مانند دیگر آثار باستانی کوه خواجه تاریخ چندان دقیقی از آن در دست نیست و اطلاعات پراکنده ی در خصوص این بنای تاریخی در اختیار ما قرار دارد، اما باز هم مانند دیکر بنای های این مجموعهی تاریخی، با داستان ها و روایت های محلی جذابیتی شنیدنی و دیدنی دارند. قلعه چل(چهل) دختر (یا دختران) بنایی است که باستان شناسان و کارشناسان، قدمت تاریخی اش را متعلق به دوران ساسانیان می دانند. این قلعه ی باستانی در بالای یک دره به نام دره ی ذوالفقار قرار دارد که با نام دره سوخته هم شناخته می شود. مردم محلی و نواحی اطراف کوه خواجه داستانی را سال ها و قرن هاست که از مادران خود به یادگار دارند، داستانی که هویت این بنای باستانی را شکل می دهد، در این داستان، چهل دختر ساکن این قلعه بودند، و صدای قهقه ی این چهل دوشیزه ی قلعه، در تمام نواحی اطراف می پیچیده است. همین داستان باعث نام گذاری این قلعه به چهل دختر شده و برای گردشگران دیدن این قلعه تاریخی نیز جذابیت پیدا کرده است.

قلعه ی چهل دختر، بر روی سکوی سنگی بزرگی ساخته شده است و گردشگران می توانند بقایای رسی این قلعه باستانی را از نزدیک مشاهده کنند. همان طور که پیش تر در سفرمان به کوه خواجه و در معرفی جاذبه های گردشگری مختلف این محوطه ی تاریخی، عنوان کردیم، ویژگی های مختلفی در اهمیت یافتم این منطقه نقش داشتند و یکی از مهمترین آن ویژگی ها، تقدس مذهبی و اعتقادی در میان عقاید مختلف به ویژه زردتشتیان بود، به همین خاطر بنا ها، مجموعه کاخ ها، دژ ها و قلعه های تاریخی مختلفی در این محوطه ی باستانی قرار دارند، که در کنار گور ها و آرمگاه ها قرار می گیرند، که به طور مفصل به آنها پرداختیم (که برای مطالعه ی مطالب پیش تر می توانید به سایت 2safar مراجعه نمایید).

یکی دیگی از بنای های باستانی کوه خواجه یا همان کوه مقدس اوشیدا، قلعه سنگی است که اطلاعات محدودی در خصوص آن در دست است و گردشگران جز خرابه های سنگی اثر دیگری را در این قلعه مشاهده نمی کنند. از دیگر بنا هایی که با نام قلعه در کوه خواجه شناخته می شوند و جز خرابه هایی باستانی المان های معماری و فرهنگی دیگری در آن یافت نمی شود و تنها دیرینگی این منطقه ی تاریخی و باستانی را به رخ می کشد، می توان به قلعه ی کافران و قلعه سام هم اشاره کرد. با همه این اوصاف گردشگرانی که با زابل رفته اند، و می خواهند با سیستان و بلوچستان خاموش آشنا شوند، نمی توانند از کوه خواجه چشم بپوشند، این محوطه ی تاریخی و باستانی بخشی از هویت تاریخی سیستان و بلوچستان است، بخشی که در سال ها و قرن اخیر، با بی توجهی های مختلفی آسیب های جبران ناپذیری دیده ، اما بدون شک دیدن کوه خواجه برای گردشگرانی که به سیستان و بلوچستان و شهر زابل آمده اند، بخشی از دیدنی ترین لحظه های سفر به سیستان و بلوچستان است، سفری که تاریخ را به شکلی دیگر برای آنها روایت می کند.