وقتی از مسجد جامع شهر سمنان دیدن می کنید و بخش ها و قسمت های مختلف آن را دیدید، درست چسبیده به این مکان، یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری شهر های قدیمی ایران پیش روی شماست، مکانی که تنها یک جاذبه ی تاریخی نیست، بلکه باید آن را قلب شهر سمنان نامید، مکانی که نبض اقتصادی، مالی، اجتماعی و حتی فرهنگی این شهر در آنجا تپش بیشتری دارد، این مکان بازار سمنان است و گردشگران از درب جنوبی و شرقی مسجد می توانند وارد بازار شوند، بازاری که همچنان ماهیت و کارکرد خود را حفظ کرده و یکی از مقصد های محبوب و پر طرفدار شهر سمنان به شمار می آید، با ما در این مسیر همراه باشید، تا این بخش تاریخی و دیدنی شهر سمنان را با هم از نزدیک ببینیم.
بازار سنتی یا همان بازار بزرگ سمنان به سیاق دیگر بازار های سنتی ایرانی در قلب بافت قدیمی شهر واقع شده و قرار گرفتن اش در کنار مسجد جامع این شهر نیز ارتباط تاریخی بازار و مذهب را نمایان می کند، دو حوزه ی مهم تاثیر گذار در تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و سیاست مناطق مختلف ، که بدون شک بخش مهمی از هویت تاریخی ما به شمار می آیند، از شیراز و اصفهان گرفته تا تبریز و کرمانشاه، بازار های سنتی با برخورداری از بافت تاریخی، معماری خاص و با هویت، دارای کارکرد های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده اند و این بازار هم یکی از همان بازار های زیبا و دیدنی است که گردشگران در شهر های قدیمی و تاریخی ایران، از دیدنش لذت خواهند برد.
براساس اطلاعات موجود، بازار سنتی سمنان با قدمتی در حدود 200 سال در دوران سلطنت دومین پادشاه خاندان قاجار، فتحعلی شاه ساخته می شود، و در طول تاریخ خود بازار ها و راسته های مختلفی در گوشه و کنار باز ساخته می شود. فتحعلی شاه قاجار در دامغان متولد شده و نسبت به شهر سمنان هم علاقه ی بسیاری داشت و از این رو، در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار پروژه های عمرانی مانند ساخت بازار تاریخی سمنان و مرمت و بازسازی قسمت هایی از مسجد جامع و .. صورت گرفت. اما پیش از پرداختن به معماری سنتی بازار های ایرانی در این بازار تاریخی و راسته ها و بازار های مختلف این مجموعه، باید ماهیت بازار دقت بیشتری کرد، برای گردشگران امروزی که به بازار سمنان قدم می گذارند، باید به این نکته اشاره کرد، که بازار های سنتی از جمله بازار سنتی سمنان، تنها یک مجموعه ی اقتصادی و مالی نبوده است، بازار ها سنتی بر اساس اهمیت و جایگاه های شهر های قدیمی توسعه پیدا می کردند، که از این نظر میزان اهمیت این شهر در دوران قاجار مشخص می شود، از سوی دیگر، بازار تنها موتور محرک جوامع آن روزگار نبودند و در طول تاریخ معاصر ایران، بازار و بازاری ها نقش مهمی در جامع ایفا می کردند و از این نظر برای تاثیر گذاری با اقضار و طبقات مهم جامعه ارتباط وسیعی داشتند.
مهمترین مساجد شهر ها در کنار بازار ها قرار داشتند، گرمابه های و خدمات بهداشتی در دل بازار ها جای می گرفتند، رخداد های مهم اجتماعی در قلب بازار ها رنگ می گرفتند و از تمام بخش های جامعه راسته و بازار های مختلفی در این مجموعه وجود داشتند به همین خاطر بازار های سنتی تنها یک جاذبه ی تاریخی و یا حتی تفریحی تیست، بلکه روایت گرد بخش های مهمی از تاریخ و فرهنگ شهر های قدیمی از جمله سمنان نیز به شمار می آیند، با ما در ادامه ی مسیر همراه باشید.
در ادامه ی آشنایی با بازار سنتی یا همان بازار بزرگ سمنان قدم به مسیر و راسته های این بازار می گذاریم و به بازار های مختلف این مجموعه ی تاریخی و جذاب می رویم. بازار بزرگ سمنان از سه بازار اصلی تشکیل می شود، بازار هایی در ادامه ی یکدیگر ساخته شده اند و به واسطه ی موقعیت های جغرافیایی نام گذاری شدند، البته با توسعه شهر نشینی و احداث خیابان ها و مسیر های مختلف، بخش هایی از بازار سنتی سمنان از هم جدا افتادند اما همچنان به عنوان یک مجموعه سنتی و زیبا میزبان گردشگران و میهمانان این شهر تاریخی هستند، همان طور که پیش تر هم گفتیم، بازار سنتی سمنان همچنان کارکرد اقتصادی و تاریخی اش را حفظ کرده و قلب تجاری و مالی شهر به شمار می آید.
بازار سنتی از سه بازار شمالی، جنوبی و شیخ علاءالدوله تشکیل می شود که با هم به این سه بازار تاریخی و تماشایی می رویم و با بخش های مختلف و تاریخی آن آشنا خواهیم شد. بلند ترین قسمت بازار، بازار شمالی است، که در حدود یک و نیم کیلومتر فضای سنتی این بازار ادامه پیدا کرده است، در گذشته این بازار را راسته بازار و بازار بالا می نامیدند. برای رفتن به بازار شمالی می توانید از خیابان امام خمینی خود را به این بازار برسانید، راسته بازار یکی از قدیمی ترین بخش های بازار سنتی سمنان به شمار می آید، که از مسیر تقاطع خیابان های نظامی و یغما نیز می توانید خود را در راسته بازار ببینید، البته خیابان یغما امروزه به شهدا تغییر نام داده است. یکی از جذاب ترین بخش های این بازار طولانی بودن این بازار است، البته بخش ها و قسمت های تاریخی مختلفی نیز در این بازار وجود دارد که بخشی از هویت تاریخی سمنان به شمار می آیند. راسته بازار قدیمی و بازار شمالی امروز، در حدود 254 مغازه دارد که مجموعه ای بزرگ برای یک بازار سنتی محسوب می شود، اما این همه ی داستان این بازار نیست، 3 حمام قدیمی، 5 مسجد، 4 کارونسرا بخش هایی از این مجموعه ی از بازار سنتی سمنان می باشد، که متاسفانه بخش هایی از این بازار از جمله کارونسرا ها به مخروبه های ویران تبدیل شده اند.
همان طور که پیش تر هم گفتیم،بازار های سنتی تنها یک مجموعه ی اقتصادی نبوده و نیستند، بلکه لایه های مختلفی از زندگی اجتماعی مردم در گذر تاریخ را تحت پوشش خود قرار می دادند، حمام ها به عنوان بخش بهداشتی و سلامت مردم دارای نقش های اجتماعی مهمی بودند که در درون بازار قرار می گرفتند و راسته بازار یا همان بازار شمالی یکی از این بازار ها بود، اما وقتی در بازار شمالی به تکیه ی ناسار می رسیم، عمق حضور مردم و تاثیر بازار های سنتی در زندگی فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی مردم پررنگ تر می شود، چرا که تکیه ها به عنوان محل عزاداری های آئینی شیعیان، اهمیت بسیار زیادی داشته و دارند و قرار گرفتن این تکیه در بازار شمالی جایگاه مهم این راسته را در زندگی تاریخی مردم سمنان بیشتر نشان می دهد. بازار شمالی با برخورداری از گوشه ها و هنر های زیبای معماری ایرانی شکوه و زیبایی بیشتری پیدا کرده، که این مهم هم نقش پررنگ این راسته را نشان می دهد.
در ادامه ی معرفی بازار سنتی سمنان به بخش بازار شمالی را به طور مختصر معرفی کردیم اما در ادامه ی آشنایی با این بازار می خواهیم گوشه هایی از معماری این بازار را برای شما معرفی کنیم. مهمترین بخش های معماری بازار شمالی سردر شمالی و جنوبی این بازار است، که با کاشی های لاحوردی اش، نمای بسیار زیبایی دارند و به نوعی بخش های مهمی از هویت معماری و تاریخی کل بازار سنتی سمنان به شمار می آیند، کتیبه های کاشی شده ی بازار چنان زیبا هستند که بسیاری این بازار را کل بازار سنتی این شهر تصور می کنند، در حالی این تنها بخشی از بازار بزرگ و سنتی سمنان به شمار می آید. از دیگر المان های معماری این بازار شمالی می توانیم، به سقف و طاق های ضربی این بازار اشاره کنیم، که مانند بسیاری از بازار های سنتی ساخته شده اند، طاق هایی که زیبایی که به عنوان یکی از مهمترین المان های معماری ایرانی در بازار های سنتی ایرانی بر روی طاق های جناغی سوار می شوند.
در بازار شمالی به سبک معماری دیگر بازار های ایرانی، نور در خدمت معماری قرار گرفته طاق ها به صورت بسیار زیبایی به منفذ نوری در بالای طاق ختم می شوند. این منفذ های که پنجره های شیشه ای هستند، کاربرد اصلی شان، انتقال نور به فضای داخلی بازار است، اما شکل و هارمونی این فضای بکار گیری نور را در خدمت معماری این فضا قرار داده، نور با تابش اش، زیبایی طاق ها و قوس های بازار را دو چندان می کنند، که این یکی از هنر های معماری ایرانی است، از دیگر کاربرد های این پنجره ها در بازار های سنتی از جمله بازار سنتی سمنان هم تهویه و تنظیم هواست، در فصل های گرم ها، هوای خنک و مطبوع این بازار پناه گاه مسافران، رهگذران و گردشگران است و در فصل های سرد هم گرمی دلنشین بازار های سنتی از جمله بازار شمالی بسیاری را به این بخش می کشاند و تمامی این امتیاز ها و کاربرد ها از مهمترین مشخصه های بازار شمالی بازار بزرگ سمنان است.
در امتداد بازار شمالی، یک بازار دیگر نیز قرار گرفته، که آن را بازار جنوبی می نامند، البته با نام های بازار پایین و بازار کوچک هم در میان سمنانی ها معروف است، این بازار با طول 200 متری اش یک راسته ی محدود است که به دلیل نزدیکی به امام زاده یحیی بن موسی ، بازار حضرت نیز نامیده می شود. گردشگرانی که به این بازار می روند، می توانند 50 مغازه را در این بازار ببنید، معماری و ساختار این بخش از بازار سنتی سمنان هم مانند بازار شمالی است، به نوعی در ادامه ی این بازار ساخته شده و از خیابان امام خمینی این بازر شروع می شود.
تکیه پهنه، یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری بازار سنتی است که در بازار جنوبی قرار گرفته و گردشگران می توانند فضای این بازار سنتی جذاب را در راسته یا همان بازار جنوبی دنبال کنند. طاق ها، قوس ها، پنجره های شیشه ای و مغازه های این بازار با بافت زیبا و سنتی اش، از جمله جذابیت هایی است که گردشگران در بازار سنتی پیش روی شان قرار دارد.
در ادامه ی گشت و گذار در مسیر های مختلف بازار سنتی شهر سمنان به یکی از قدیمی ترین راسته ها و بازار های این شهر تاریخی می رسیم، بازاری که با نام بازار علاءالدوله شناخته می شود و مسیر ورودی این بازار در جنوب خیابان امام خمینی شهر سمنان قرار دارد، بازار علاءالدوله را به شیخ علاءالدوله سمنانی نسبت می دهند، بر اساس روایت های تاریخی موجود در شهر سمنان که در متون مختلفی از این روایت تاریخی نام برده شده، ساخت بازار علاءالدوله را همزمان با ساخت شبستان علاءالدوله در مسجد جامع می دانند، شیخ علاءالدوله از عارفان معروف قرن هفتم و هشتم هجری بوده که در سمنان مورد احترام و توجه مردم و حکومت محلی قرار داشت. از این رو، این بازار قدیمی و تاریخی منتسب به وی می باشد.
مسیر این بازار تا میدان امام ادامه دارد، در واقع مسیر اصلی بازار علاءالدوله در مسیر گورستان قدیمی علمدار (سنادره) است، که به همین خاطر ، در برخی از متون تاریخی این بازار را با نام بازار مرده ها عنوان کرده اند، متاسفانه طی ساخت خیابان امام در دهه های قبل، بخش هایی از این بافت تاریخی و قدیمی، از میان رفت، امروزه تنها بخش های اندکی از آن بازار تاریخی وجود دارد، بازار علاءالدوله، امروزه در شمایل بازاری کوچک تا خیابان امام زاده یحیی ادامه پیدا می کند و با همان المان های شاخص معماری ایرانی در بازار های سنتی، محلی زیبا، دلنشین و تماشایی است.
اما پس از معرفی کلی بازار سنتی که بعد ها در ادامه ی معرفی جاذبه های گردشگری شهر سمنان با بنا های شاخص موجود در این بازار آشنا خواهیم شد، می خواهیم به سراغ مهمترین لذت سفر برای بسیاری از خانواده ها در چنین بازار هایی برویم، خرید، کلمه ای که شاید مهمترین لذت برای بسیاری از افراد در مسیر های سفرهایشان باشد، بازار سنتی سمنان با راسته و بازار های متنوع اش، محل کسب بسیاری از صنوف قدیمی و مهم در شهر سمنان به شمار می آید، که مهمترین آن ها برای گردشگران بدون شک، جذابیت های محلی، صنایع دستی، کالا های خاص این شهر و این دیار است، که به عنوان بهترین سوغات می تواند از سوی گردشگران خریداری شود. بازار سنتی سمنان، فضایی زیبا با معماری اصلی است که قدمت تاریخی نیز این مجموعه را برای بازدید گردشگران جذاب تر می کند، شاید برای بسیاری رفتن به بازار های لوکس و مدرن شهر جذابیت بیشتری داشته باشند، اما بازار های سنتی برای همه ی گردشگران دارای جذابیت است، این خود یکی از مهمترین نکته های کلیدی در انتخاب این بازار به عنوان یکی از مقاصد گردشگری از سوی گردشگران و تور های گردشگری است.
در بازار های سنتی از جمله در بازار سنتی سمنان و در در بازار های شمالی، جنوبی و علاءالدوله گردشگران می توانند موقعیت های خاص، جنس ها و کالا های منحصر دستی و بومی ، فضای گرم و دوستانه ی بازار و همچنین نمای سنتی، زیبا و فاخر معماری این بازار با آن سقف های دلنشین و نور های مناسب محیطی اش، یکی از روز ها و لحظه های خاطره انگیز را برای گردشگران خواهد ساخت. با ما در ادامه مسیر سفر در سمنان همراه باشید.
