در ایران اماکن و بنا های مذهبی امروزه علاوه بر کارکرد مذهبی شان، به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شناخته می شوند و زائرانی که از نقاط مختلف برای زیارت اماکن مذهبی سفر می کنند ، طیف وسیعی از گردشگران را شامل می شوند. شهر قم یکی از شهر های مذهبی ایران است و پس از مشهد بیشترین گردشگران را با اهداف مذهبی پذیراست. آرامگاه فاطمه ی معصومه در قم، این شهر را به یکی از پایگاه مذهبی بدل کرده که البته در کنار فضای معنوی و مذهبی این مکان، هنر و شکوه معماری ایرانی خود نمایی کرده و گردشگران در حدم فاطمه ی معصومه علاوه بر تجربه ی فضایی معنوی و آرامش بخش، شاهد کلکسیون زیبایی دیگری از هنر و ذوق ایرانی در این مکان شگفت انگیز خواهند بود.
فاطمه ی معصومه دخترد موسی بن جعفر هفتمین امام شیعیان است،او در سال 173 هجری قمری به دنیا آمده و در سال 201 هجری قمری در مسیر رسیدن به برادرش علی بن موسی، امام هشتم شیعیان در خراسان ، به علت بیماری در قم توقف می کند و در این شهر فوت می نمایند و آرامگاه او به یکی از پایگاه های اهل تشیع در آن برهه ی تاریخی بدل می گردد. البته موقعیت و مرکزیت شهر قم هم در تبدیل شدن این شهر به یکی از پایگاه های تشیع و مرکزیت پیدا کردن آرامگاه فاطمه ی معصومه نقش مهمی داشت.
با این حال، حرم فاطمه ی معصومه امروزه یکی از جاذبه های تاریخی و گردشگری و صد البته مذهبی شهر قم به شمار می آید. محل دفن ایشان طی چندین قرن خارج از شهر قم و در باغی تحت عنوان باغ بابلان بود و برای سالیان متمادی بخش های و قسمت های مختلفی از آن تخریب و نوسازی می شد و به آرامی با توسعه ی شهر و مرکزیت یافتن معنوی حرم در قم آرامگاه فاطمه ی معصومه به هویت و مرکز شهر بدل شد. در برخی متون اسلامی از زینب بنت جواد(امام جواد امام نهم شیعیان) به عنوان اولین بانی آرامگاه و بقعه ی حرم فاطمه معصومه یاد شده است و در حدود دو قرن آن بنا پا برجا بود ، هرچند تلاطم شرایط سیاسی آن روزگار بدون با ویرانی های همراه بوده و حرم ایشان هم از آن ها در امام نبوده است.
بر اساس یافته های تاریخ دانان دومین بنای ساخته شده بر روی محل دفن فاطمه ی معصومه در زمان سلجوقیان بنا می شود و از فردی با نام امیر ابوالفضل عراقی یاد می شود که از امرای سلجوقی بوده است. با حمله مغول به ایران قم هم مورد تاخت و تاز قرار گرفت و حرم نیز در امام نماند اما باید به این نکته اشاره کرد که بنای ساخته شده در سال های 450 هجری قمری(در دوران سلجوقی) تا عهد صفوی پا برجا بود و این خبر از بازسازی و مرمت بنا در آن دوران می دهد. با این حال اطلاعات مختلف در خصوص بازسازی و مرمت بنا در دوران مغول وجود دارد، اما بدون شک با به قدرت رسیدن خاندان صفوی و به رسیمت شناختن مذهب تشیع در ایران، آرامگاه فاطمه ی معصومه از جایگاه بالایی برخوردار گردید و بیشتر مورد توجه قرار گرفت، با ما در ادامه ی مسیر همراه باشید.
در ادامه ی معرفی بخش های مختلف حرم فاطمه ی معصومه در شهر قم، پیش از آنکه به تغییرات ساختاری این بنا در دوران صفویه اشاره کنیم، در ابتدا به سال 605 هجری قمری باز می گردیم، که در این سال، یکی از بزرگان خاندان آل مظفر(که در قرن هشتم هجری قمری در قسمت مختلفی از ایران دارای قدرت سیاسی بود و یکی از سلسله های محلی به شمار می رفت) اقدام به ایجاد تغییرات ظاهری در حرم کرد. که مهمترین تغییرات بوجود آمده در حرم فاطمه ی معصومه کاشی کاری های بود، که در حدود 10 سال به طول انجامید و از بخش های دیدنی و زیبای حرم به شمار می رفت.
اما بدون شک خاندان صفوی، چهره ی مذهبی و سیاسی ایران دچار تغییرات عمده ای کرد و ایران شاهد ظهور اولین امپراتوری یا همان حکومت مرکزی خود پس از حمله ی اعراب بود که یکی از محوریت های این حکومت مرکزی هم مذهب تشیع به شمار می رفت. به همین خاطر نمود های مذهبی تشیع در ایران تقویت شد و حرم فاطمه ی معصومه یکی از مکان های مذهبی و مهمی بود که مورد توجه قرار گرفت. اولین تلاش در دوران صفوی برای بازسازی و مرمت حرم، به دوران شاه طهماسب دومین پادشاه صفوی باز می گردد. این پادشاه در دوران 50 ساله ی حکومت قدرت خاندان صفوی را تثبیت کرد و از آن دوران بنا ها و مکان های بسیاری در ایران بر جای مانده که گردشگران می توانند در شهر قم و حرم فاطمه ی معصومه شاهد برخی از آنان باشند.
در این دوران بود که بر روی ساختمان گنبدی زیبا ساخته شد و مجموعه ی حرم نیز گسترش پیدا کرد. مهمترین ویژگی معماری رایج در عهد صفوی کاشی کاری های زیبا و هفت رنگی است که همچنان بخش های مختلفی از حرم، بخصوص بخش های قدیمی تر و نزدیک به ضریح را پوشش داده اند. ایوان ها، مناره و بخش های مختلف به مجموعه حرم اضافه شد. اما آثار کمی از آن دوره ی تاریخی بر جای مانده و در نوسازی های تغییرات معاصر به دلیل تخریب قسمت های تاریخی، کاشی های کاری های جدید و سنگ های مرمرین جایگزین آنها شدند.
قدیمی ترین بخش حرم گنبد این مکان است که برای اولین در قرن سوم هجری قمری بر روی بنای حرم گذاشته شد و همان طور که پیش تر گفتیم، در سال 447 هجری قمری گنبد بزرگ و زیبایی بر روی حرم ساخته شد و در حدود سال های 925 گنبد دیگر جایگزین گنبد قبلی شد. حرم فاطمه معصومه تا دوران قاجار تغییرات عمده ای به خود ندید و در این دوران بود که تزئینات و هنر های معماری به بخش های مختلف حرم افزوده شد. مهمترین تغییرات عمده در دوران قاجار هم در عهد پادشاهی فتحعلی شاه قاجار شکل گرفت . به دستور پادشاه خشت های طلائی بر روی گنبد نصب شد. اما گردشگرانی که حرم فاطمه ی معصومه را از نزدیک می بینند، گنبدی را خواهند دید که در دهه ی 1380 شمسی ساخته شد، چرا که گنبد تاریخی حرم دچار آسیب های جدی شد بود و حرم جدید با همان خشت های طلائی دوران فتحعلی شاه بار دیگر رو نمایی شد و جلوه ی بسیار زیبایی به بنای با وقار حرم بخشید.
وقتی که در مکان های مذهبی قدم می گذارید و به بخش ها و بنا های مختلف آن نگاه می کنید، در فراسوی عقاید و باور های مذهبی، آرامش را تجربه می کنید که جنس دیگری است و به گونه مختص چنین مکان هایی است و فضای معنوی چنین مکان هایی یکی از دلنشین ترین محیط هایی است که می توان در رویا غوطه ور شد و به هرکجا که می خواهید بروید، فکر کنید و مدت کوتاهی را با خود تنها باشید، حال آنکه در چنین محیط هایی زیبایی های معماری هم رویا آفرینی و خیال پردازی شما را تقویت می کند. فضا و محیط حرم فاطمه ی معصومه هم یکی از این فضا های دلنشین و زیبایی است که شما در شهر تاریخی قم می توانید تجربه کنید.
یکی از ویژگی های حرم های و آرامگاه های مذهبی بزرگان دینی در ایران، صحن های حرم است، که کلکسیونی از هنر و زیبایی است، عرصه ی بی نظیری که مجال خیال پردازی و هنر آفرینی معماران ایرانی فراهم کرده و شما مبهوت ذوق آنان خواهید بود. در حرم فاطمه ی معصومه 3 صحن وجود دارد که دورتا دور محل دفن بنا اصلی حرم شکل می گیرد که امروزه توسط آستان تولیت حرم فاطمه معصومه مدیریت و رسیدگی می شود. نکته ی قابل توجه در خصوص صحن های حرم فاطمه ی معصومه علاوه بر زیبایی عظمت آنها، تاریخی بودنشان است، که هرکدام در دوره ی خاص از تاریخ ایران و به واسطه ی ارادت و احترام به فاطمه ی معصومه در کنار حرم ایشان بنا شده است و امروزه گردشگران و زائران این حرم می توانند علاوه بر استفاده از امکانات آن از زیبایی و چشم نوازی آن ها لذت ببرند.
صحن نو یا نام دیگر آن صحن اتابکی یکی از بخش های زیبا و تماشایی حرم مطهر است که در این صحن چهار ایوان بنا شده که این چهار ایوان در چهار طرف اصلی شمال، جنوب و شرق و غرب ساخته شده اند. در مورد سال ساخت آن باید به حدود سال های 1295 هجری قمری اشاره کرد که بر اساس اطلاعات موجود در حدود یک دهه به طول انجامید. گردشگران و زائران حرم فاطمه ی معصومه می توانند از چهار مسیر مختلف به این صحن وارد شوند، صحنی که هنر معماری آن دوره ی تاریخی یکی از ویژگی های آن به شمار می رود و شما در هر گوشه و کناری می توانید ذوق هنرمندان ایرانی را نظاره گر باشید. در دوران قاجار معماری اماکن مذهبی یکی از بخش های مورد توجه بود و از این رو، در این صحن می توان نمونه ای زیبا و شکیل را از نزدیک دید. در داخل ایوان ها و بخش های کناری آن می توان در حدود سی و یک حجره و ایوان کوچک را مشاهده کرد، نمایی که علاوه بر کاربرد فراوان زیبایی خیره کننده ای به محیط بخشیده است. پوشش سنگ مرمر و تلفیق آن با کاشی کاری های زیبا نمای تماشایی به محیط داده است. یکی از خاص ترین بخش های این صحن یعنی صحن نو یا همان اتابکی ایوان آیینه است که در ادامه ی مسیر مان در حرم فاطمه ی معصومه به معرفی آن خواهیم پرداخت.
در ادامه ی معرفی صحن نو یا همان صحن اتابکی در حرم فاطمه ی معصومه به زیبا ترین بخش این صحن، یعنی ایوان آیینه می رسیم. آیینه کاری هنری قدیمی در معماری ایرانی است و اگر با 2safar همراه بوده باشید، می دانید که در بنا های متعلق به دوران قاجار این هنر یکی از پرتکرار ترین هنر های معماری ایرانی است. آیینه کاری با ظرافت بسیار و جلال و شکوه زیادی به این ایوان رفیع بخشیده است و بنایی تماشایی و چشم نواز است که بر اساس کتیبه ی موجود در این ایوان متعلق به سال 1303 هجری قمری است. ارتفاع تقریبی این ایوان در حدود 80 متر است که دهانه ی ایوان هم در حدود 87 متر می باشد و به همین نمای بسیار زیبایی دارد. از ویژگی های بارز این ایوان زیبا می توان به 4 ستون های بلند مقابل ایوان اشاره کرد.
هنر ایرانی همواره در نمود های و شکل های مختلفی ظهور کرده و این بار مقرنس کاری های سقف آیینه ای این ایوان با آن حجم برای گردشگران جادویی به نظر می آید. از دیگر هنر های بکار رفته در این ایوان می توان به کاشی کاری های این بخش اشاره کرد، کاشی های لاجوردی زنگی که در کنار استفاده از چوب در بخشی دیگری از ایوان فضای این قسمت از حرم را گرم و دلنشین کرده است. بر بالای این ایوان ه گلدسته هایی قرار دارند که در میان گلدسته های حرم فاطمه ی معصومه بلندترین آنها به شمار می آیند.
امین السطان در عهد قاجاریه دستور ساخت این گلدسته ها را با ارتفاع 28 متر صادر کرد و از این رو، گردشگران در حرم مطهر و در صحن نو و در کنار ایوان آیینه شاهد یکی از زیبا ترین و تاریخی ترین بخش های حرم می باشند. ایوان شرقی صحن نو، هم نمود دیگری از هنر و معماری ایرانی است که در یک بستر مذهبی نمایان شده است. این ایوان با مقرنس های زیبای کاشی شده است شناخته می شود و در کتیبه ی دیگری که در این ایوان نیز نصب شده امین السطان به شدت به دنبال ثبت نام خود به عنوان بانی این بخش از صحن نو می باشد، هرچند این کتیبه در ایوان های شمالی و جنوبی نیز تکرار شده است و گردشگران در دو ایوان دیگر صحن نو شاهد کتیبه های منتسب به این شخصیت سیاسی در دوران قاجاریه هستید.
در ایوان های شمالی و جنوبی کاشی کاری مهمترین هنر معماری بکار رفته در آنهاست که به زیبایی هرچه تمام نمایانگر ذوق و فرهنگ ایرانی هستند که در یک مکان کذهبی تبلور پیدا کرده اند. و از دیگر هنر های ایرانی قابل مشاهده در این ایوان های صحن نو می توان به خوشنویس و در میان کاشی ها اشاره کرد، که نمای بسیار زیبای دارند. اما نکته ی قابل توجه در خصوص صحن، حضور پرررنگ کتیبه هایی است که با نام امین السطان نگاشته شده اند. میرزا علی اصغر خان اتابک ملقب به امین السطان(امین السطان در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه در مقام صدرالعظمی قرار داشت) بانی ساخت ایوان های بزرگ و زیبای صحن نو به شمار می آید و همان طور که در ایوان های این صحن هم مشاهده می شود، کتیبه های با نام او نصب شده اند و به همین خاطر در گذشته این صحن را صحن اتابکی می گفتند.
در ادامه معرفی بخش ها و بنا مختلف حرم فاطمه ی معصومه در شهر به قم به قدیمی ترین صحن ساخته شده می رسیم، بنایی تاریخی که مملو است از هنر معماری ایرانی که در مکانی مذهبی تبلور پیدا کرده است. این صحن را صحن عتیق می گویند که در گذشته آن را صحن قدیم می خوانند، از این رو، برای رفتن به این صحن باید به قسمت شمالی حرم بروید. این صحن قدیمی یکی برجسته ترین قسمت های حرم فاطمه معصومه است. این شحن هم از چهار ایوان در چهار طرف اصلی تشکیل می شود.
گردشگرانی که وارد این صحن می شوند می توانند کلکسیونی از رنگ ها و نقش ها را نظاره گر باشند، مجموعه ی زیبا و حیرت انگیزی که انواع مختلفی از هنر های معماری ایرانی در آن تبلور پیدا کرده و نمودی چشم نواز دارند، از کاشی کاری های زیبا گرفته تا گچ بری های تماشایی که در مقرنس هایی بی نقص جلوه گر هستند، با وجود تمامی هنر های بکار رفته در این صحن، بی گمان ایوان طلا در این صحن بارز ترین قسمت صحن عتیق به شمار می رود. که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
ایوان شمالی صحن عتیق گردشگران و زائران حرم را مدرسه فیضیه می رساند و یکی از بنا های قدیمی و دیدنی حرم هم بر بالای این ایوان قرار دارد. نقاره خانه از جمله مکان هایی است که از دیدنی ترین بخش های حرم به شمار می رود و کاشی کاری ایران مکان را نمی توان نادیده گرفت. بنایی زیبا و با اصلت که برای قرن ها آهنگین ترین بخش شهر بوده است.ایوان قسمت غرب صحن عتیق هم به مسجد اعظم قم می رسد اما درست در طف مقابل یعنی در صحن شرقی ورودی گردشگران به صحن نو یا همان صحن اتابکی قرار دارد که آنجا هم عرصه هنرنمایی هنر معماری ایرانی است. اگر به هر جای حرم نگاه کنید، رقص رنگ ها و بهم رسیدن آنها در قالب هنر های مختلف ، گردشگران را مبهوت خود می کند و بدون شک مهمترین میراث این سرزمین هنر های برجا مانده ای است که به اجسامی مرده و سخت، جان می بخشند و این حیات قرن ها به طول خواهد کشید. کاشی های لاجوری و گل های رنگارنگشان در کنار خشنویسی های آیات قرآنی جلوه بیشتری پیدا می کنند و این هنر آفرینی به مقرنس کاری و سنگ کاری های هنرمندانه ختم می شود.
اما مهمترین بخش این صحن ایوان طلاست، این ایوان اثری است که در دوران شاه اسماعیل صفوی در حدود سال های 925 هجری قمری در حرم فاطمه ی معصومه بنا می شود و در چند قرن بعد در خلال سال های 1276 هجری قمری مقرنس کاری های زیبایی با خشت های طلا به قسمت بالای ایوان اضافه می شود. گردشگران در این ایوان می توانند کاشی کاری های لاجوردی و فیروزه ای را هم در کناره های ایوان مشاهده نمایند. این ایوان یکی از دیدنی ترین بخش های حرم فاطمه ی معصومه است که به زیبای هرچه تمام در ضلع جنوبی صحن عتیق قرار دارد.از دیگر بخش های زیبای این ایوان در صحن عتیق گلدسته های ایوان طلائی هستند. این گلدسته های شکوه معماری این ایوان تماشایی است. براساس اطلاعات موجود، در حدود سال های 1286 این گلدسته های 20 متر با هنر کاشی کاری ایرانی ساخته شدند و در حدود سال های 1299 هجری قمری خشت هایی طلائی به آن اضافه شد. با ما در 2safar همراه باشید.
صحن ها در اطراف حرم فاطمه ی معصومه در شهر قم، از جمله بخش های فرهنگی و تاریخی این مان به شمار می روند، زمانی که از صحن عتیق سخن به میان می آید، آن را با صحن اتابکی می توان مقایسه کرد و همچنین در قیاس با آخرین صحن ساخته شده در حرم فاطمه معصومه هم تفاوت های زمانی را به خوبی می توان مشاهده نمود. آخرین صحن ساخته شده در حرم فاطمه معصومه صحن صاحب الزمان است که در سال های اخیر به مجموعه حرم اضافه شده است و این صحن هم مانند دیگر صحن های حرم، با هنر معماری ایرانی تزئین شده اما گردشگران پس از دیدن این صحن ها، تفاوت های معماری و هنری را در آنها مشاهده کنند، که بلوغ و توانمندی هنر ایرانی را بیشتر نمایان می سازد. یکی از ویژگی های این صحن وجود پررنگ تر کتیبه های قرآنی در این مجموعه است که در اشکال مختلف می توان در این صحن دید.
از دیگر اجزای زیبا و قابل توجه در حرم فاطمه ی معصومه می توان به گلدسته های متعددی اشاره کرد، که در بالای ایوان طلا، ایوان آیینه و صحن اتابکی یا همان صحن نو قرار دارند و از جمله المان های معماری و مشخص حرم فاطمه ی معصومه به شمار می آیند، که با هنر معماران و استاد کاران ایرانی نمایی باشکوه به مجموعه بخشیده اند.که در معرفی بخش ها و صحن های حرم به آنها پرداخیتم.
اما ضریح حرم فاطمه ی معصومه از جمله آثار هویتی و دیدنی حرم است، در سال 965 هجری قمری، شاه تهماسب صفوی، ضریحی آجری با کاشی های زیبای رایج در آن دوره ی تاریخی بر روی محل دفن فاطمه ی معصومه ساخت، که تا دوران قاجار با وجود آسیب هایی که در اثر مرور زمان خورده بود، وجود داشت. در دوران قاجار و در خلال حکمرانی فتحعلی شاه و حدود سال 1230 هجری قمری، ضریح قبلی با نقره پوشیده شد، پس از آن در حدود سال 1280 هجری قمری، ضریحی نقره ای ساخته شد و در درون حرم نصب گردید. ضریح نقره ای هم برای مدت ها بر روی محل دفن فاطمه معصومه قرار داشت، یکی از نمود های زیبا و شکیل هنر ایرانی به شمار می رفت، که به زیبایی هرچه تمام تر ساخته شده بود، ضریح نقره ای ساخته شده در دوران قاجار چندین بار مورد مرمت قرار گرفت، که در نهایت در سال 1368 و در دوران حکومت جمهوری اسلامی تولیت آستان حرم فاطمه ی معصومه اقدام به ساخت ضریحی کرد و استاد کارن قلم زنی ایران از شهر اصفهان مسئول شدند، البته این ضریح هم در سال 1380 مورد بازسازی قرار گرفت و برخی قسمت های ضریح ساخته شده در سال 1368 مورد مرمت و تغییر قرار گرفت، به گونه ای که گردشگران در ضریح موجود در حرم می توانند هنر و تبحر بیشتری از هنر قلم زنی ایرانی را بر روی ضریح نقره ای حرم فاطمه ی معصومه مشاهده کنند.
حرم فاطمه ی معصومه در شهر قم، از جمله مکان هایی است که در اوج برخوردار از فضایی زیبا، بنا هایی چشم نواز و هنرمندانه و دارای محیطی معنوی و روحانی است که متاثر از ماهیت معنوی و روحانی این مکان می باشد و معماری ایرانی نی از جمله ابزاری است که در خدمت این فضا قرار دارد. هنوز سفر ما در قم ادامه دارد، با ما همراه باشید.
