در معرفی جاذبه های گردشگری شهر های قدیمی ایران، مساجد جامع این شهر را می توان نگین تاریخی و هنری آنها دانست، بنا هایی فاخر، زیبا و کهن، که دیرینگی تاریخی شان در کنار هنرهای دوره های مختلف تاریخی، ارزش تاریخی، فرهنگی و تمدن شان بیشتر می کند. در شهر بروجرد هم مسجد قدیمی وجود دارد که مردم شهر به آن مسجد جمعه می گویند و به طور رسمی به این مسجد تاریخی و زیبا، مسجد جامع گفته می شود. این مسجد یکی از قدیمی ترین مساجد ایران است که در دوره های مختلف تاریخی بخش های مختلفی از آن ساخته می شود و به دلیل قدمت تاریخی اش، در دوره های دیگر مورد مرمت و بازسازی قرار می گیرد، از این رو گردشگران در شهر بروجرد با بنایی اصیل و کم نظیر رو به رو هستند.
اما داستان تاریخی این مسجد مانند بسیاری از مساجد قدیمی در ایران است، مسجدی که بر روی عبادتگاهی زردتشتی ساخته شده است. حمله اعراب به ایران، آئین زردتشت، مورد چالشی اساسی قرار می گیرد و به دلیل موقعیت حکومت دیدنی ساسانی ، باور های این آئین باستانی و یکتا پرست در کنار حاکمیت ساسانیان معنا می شود، از این رو، با حمله اعراب و با توجه به نارضایتی های ایرانیان از نحوه ی حکومت ساسانی، یکی از بزرگترین چالش های تمدنی در سرزمین ایران به وقوع می پیونند، اعراب با تکیه بر دین اسلام به سرعت در نواحی مختلف پیش می روند و در این میان، بسیاری از المان های آئینی زردتشتی به عنوان نماد های ساسانیان به آتش کشیده شده و ویران می شوند. از سوی دیگر، به دلیل رسمیت داشتن آئین زردتشت در ایران، آتشکده ها و معابد زردتشتیان در نقاط مختلف ایران وجود داشت و شهر های مختلف و سکونت گاه مردم شاهد وجود آتشکده ای بود، که به واسطه ی اهمیت و جایگاه آن شهر ، آتشکده هم بزرگتری و کوچکتر بود.
پس از حمله اعراب و به آتش کشیده شدن آتشکده ها، ایرانیان به اسلام روی آوردند و به دلیل سازکاری تمدنی و هوشمندی تاریخی شان، بسیاری از آتشکده ها به مساجد تبدیل شدند. بسیاری از این بنا متاسفانه امروزه از میان رفته اند ، اما تعدادی از آن مساجد در دوره های تاریخی گسترش پیدا کرده و با بکار گیری هنر از جایگاه مهمی برخوردار شدند. یکی از این مسجد ها، مسجد جامع بروجرد است.
بر اساس اطلاعات موجود در خصوص این بنا، مسجد جامع در خلال سال های 150 تا 226 هجری قمری ساخته می شود، در این دوره ی تاریخی ابودُلف عجلی یکی از فرماندهان مامون عباسی بر این منطقه حکومت می کرد، وی فردی علاقه مند به فرهنگ بود و بر باور برخی شیعه مذهب نیز بود. با ساخت این مسجد بر روی خرابه های آتشکده ی زردتشتیان، بنایی شکل می کرد که در دوران سلجوقی و صفوی گسترش پیدا می کند و در خلال سلطنت زندیه و قاجار مورد مرمت قرار می گیرد. به همین خاطر گردشگران در این مسجد شاهد ، بخش های تاریخی ارزشمندی مانند سنگ نوشته ای متعلق به شاه عباس صفوی در سر در غربی مسجد هستند که دیرینگی تاریخی این مسجد را به رخ می کشد. با این وجود مسجد جامع با توجه به قدمت تاریخی اش، یکی از نمونه های زیبا و شکیل معماری ایرانی است که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت.
در ادامه ی معرفی مسجد جامع بروجرد پرداختن به معماری این مسجد لذت بخش و شنیدنی است و برای گردشگرانی که این بنای زیبا را در شهر بروجرد خواهند دید، اثری به یاد ماندنی محسوب می شود. بر اساس المان های معماری ایرانی در مساجد اسلامی، این مسجد یکی از مساجد تک ایوانی است که در کنارش آب انبار ، غریب خانه و دیگر بنا های متعلق به مجموعه ی مسجد قرار دارد. برای دیدن این مسجد باید راهی یکی از محله قدیمی شهر به نام دو دانگه بروید، در آنجا گنبد فیروزه ای رنگ اش شما را راهنمایی خواهد کرد.
دو مسیر برای ورود به مسجد در ضلع غربی و شرقی مسجد وجود دارد که شما را به این مسجد تک ایوانی و تاریخی می رساند. اگر بخواهیم هویت معماری این بنا بگوئیم، باید به المان معماری رایج در دوران صفویه، زندیه و قاجاریه اشاره کنیم، چرا این بنا بیشترین تغییرات و بازسازی خود را در این دوره های تاریخی دیده و با توجه به المان های رایج در این دوره های تاریخی کمتر نشانی از هویت معماری دوره ی سلجوقی و قبل تر از آن در این بنا شاهد هستیم، هرچند، همانطور که پیش تر گفتیم این مسجد یکی از بنا های متعلق به قرن دوم هجری قمری استو هنگامی که وارد مسجد می شوید، حیاط مرکزی با یک حوض بزرگ در مقابل ایوان مسجد نمایی با شکوه پیدا کرده است و گنبد خانه ی مسجد هم در قسمت جنوبی مسجد و قدیمی ترین بخش مسجد جامع قرار دارد. ایوان اصلی هم در همین قسمت جنوبی جای دارد، که دو گلدسته ی آجری را هم در آنجا خواهید دید. این دو گل دسته از جمله جدید ترین قسمت هایی است که به مسجد اضافه شده است. درست در مقابل ایوان یعنی در ضلع شمالی صحن شبستان مسجد ساخته شده است این شبستان، شبستان تابستانه و زمستانه ی مسجد است که با ارتفاعی کوتاه تر ساخته شده و هنر معماری ایرانی در خنک نگهداشتن محیط را در فصل های سرد و حفظ گرمای هوا در فصل های سر را نشان می دهد.
کارشناسان و معماران ایوان مسجد را متعلق به دوران سلجوقی می دانند هرچند در بازسازی های دوره های بعد تر، هویت سلجوقی اش کم رنگ شده اما به نظر می رسد این ایوان و گنبد در دوران سلجوقی ساخته شده اند. اما تزئینات گچ بری، کاشی کاری و آجر کاری ها این قسمت را باید متعلق به معماری رایج در عهد سلجوقی دانست که قدمت آن به قرون چهارم و پنجم هجری قمری می رسد. پس از سلجوقیان، در شبستان های مسجد بخصوص در شبستان های شرقی، غربی و شمالی حضور معماری رایج در عهد صفویه و سنگ نوشته شاه عباس، تغییرات، بازسازی و نوسازی این قسمت را نشان می دهد، که با هنر مندی هرچه تمام تر ایجاد شده اند.
در دوران زندیه هم مرمت هایی در مسجد جامع صورت می گیرد ، اما آخرین تغییرات و مرمت ها متعلق به دوران قاجاریه است، که می توان به گلدسته های کناری گنبد و ایوان اصلی اشاره کرد، این مسجد تاریخی با هنر های دوره های مختلف تاریخی، اثری فاخر و زیبنده است، که گردشگران را از مشاهده ی آن به وجد می آورد و شاید مهمترین ویژگی این چنین بنا هایی، حس و آرامشی است که از میان سطوح سخت اما جان این مسجد به گردشگران منتقل می شود.
