اگر بخواهیم شیراز را معرفی کنیم، بی گمان بخش هایی از فرهنگ، تاریخ و تمدن ایران را باید برشمریم، بخش هایی که هر کدام چون سلاطینی بر تخت نشسته قلمرو وسیعی با مردمان بی شماری را گرد خود جمع می کنند و شیفتگان بسیاری را به سوی خود می کشاند.
*** سعدیا! چون تو کجا نادره گفتاری هست؟ یا چو شیرین سخنت نخل شکرباری هست؟ ***
*** عشق سعدی نه حدیثی است که پنهان ماند داستانی است که بر هر سر بازاری هست (ملک الشعرای بهار) ***
ابو محمد مشرف الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف متخلص به سعدی شیرازی یکی از پادشاهان ادبیات پارسی است، شیخ اجل، پادشاه سخن و استاد سخن از جمله لقب هایی است که به این شاعر، دانشمند و بزرگ ایرانی داده اند. سعدی بخشی از هویت و حافظه ی تاریخی ایران است، که زبان و ادبیات فارسی را به هنرمندی تمام و با ظرافتی ستودنی در اختیار افکار متعالیش گرفته و چنان آثاری بر جای گذاشته که امروزه یکی از ستون های اصلی تفاخر ایرانیان محسوب می شود.
سعدی شیرازی در سال 606 هجری قمری به دنیا آمد و مانند شرایط اجتماعی و سیاسی که در آن متولد شده بود زندگی پر فراز و نشیبی داشت، او سی سال شیراز را ترک کرد و به بغداد رفت ، در مدرسیه نظامیه درس خواند که قطب علمی دنیای آن روزگار به شمار می رفت. از سعدی آثاری مانند گلستان ، بوستان و غزلیات بر جای مانده است، آثار سعدی به عنوان کتاب های مادر در زبان فارسی شناخته می شوند و بوستان و گلستان دنیای را بر روی خوانندگانش باز می کنند. شهرت سعدی در دوران زندگی او هم بسیار گسترده بود.
او اواخر عمر خود را به شیراز بازگشت و با وجود تمام حب و بغض هایی که از سوی دشمنان او وجود داشته و دارد، او یکی از بزرگان فرهنگ غنی ایران است. سعدی در سال 690 هجری قمری فوت کرد در خانقاهی که اواخر عمرش را در آن گذراند دفن شد.
امروزه آرامگاه سعدی شیرازی یکی از جاذبه های گردشگری شناخته شده و محبوب گردشگران به شمار می رود، اما سعدی یکی از چهره هایی است که در دوره های مختلف تاریخی از سوی نهادهای قدرتمند منکوب شد و آرامگاه هایی که برای او ساخته بودند را ویران می کردند. اولین آرامگاه سعدی 35 سال پس از وفاتش توسط وزیر اباقاخان به نام صاحب دیوانی ساخته شد، اما در سال 998 به وسیله یعقوب ذوالقدر حاکم شیراز ویرانشد و تا سال 1187 ، در زمان حکومت زندیان آرامگاهی بر سر محل دفن وی قرار نداشت. در این دوره به دستور کریم خان زند، بنایی با آجر و گچ ساخته شد. در دوران قاجار هم یکی از علمای شهر شیراز دستور به تخریب سنگ قبر او داد و به دستور علی اکبر خان قوام الملک سنگ کنونی مزار سعدی تهیه شد. آرامگاه ساخته شده ی تا سال 1327 پا برجا بود.
در این سال، طی اقداماتی، تلاش هایی برای احیای آرامگاه سعدی و ساخت آرامگاه جدید شروع شد. با تلاش علی اصغر حکمت (رئیس انجمن آثار ملی کشور) و تأیید آندره گدار مدیر باستان شناسی ایران، طرح ساخت آرامگاه جدید به محسن فروغی و همکارش علی صادق سپرده شد و آرامگاه کنونی سعدی در سال 1331 با حضور دکتر محمود حسابی افتتاح شد.
*** خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست پس اعتماد بر این پنج روز فانی نیست ***
آرامگاه سعدی شیرازی در کنار باغی به نام دلگشا قرار دارد و در دامنه ی کوه در شمال شرقی شیراز واقع شده است. این مکان به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شیراز، از شهرت جهانی برخوردار است و البته این اهمیت به واسطه ی شخصیت سعدی است.
قرن بیستم و توجه بیشتر به هویت تمدنی کشور ها باعث شد که در اواخر دهه ی 1320 هجری شمسی آرامگاه جدیدی برای این شخصیت فرهنگی و ادبی ساخته شود و مسئولیت این کار به محسن فروغی (فرزند محمد علی فروغی نخست وزیر معروف ایران) و علی اکبر صادق سپرده شد. محسن فروغی یکی از معماران به نامی بود که با بهره گیری از المان های معماری ایرانی و الگوهای سنتی در حوزه ی معماری بنای آرامگاه سعدی را طراحی کرد و یکی از آثار زیبا در حوزه معماری را خلق نمود.
در نمای اولیه ساختمانی مکعبی شکل با 8 ستون سنگی به رنگ قهوه ایی دیده می شود(که به نظر می رسد از سبک معماری اصفهان و کاخ چهل ستون بهره گرفته اند) و ساختمانی سفید رنگ با سنگ های سفید و کاشی های خوش رنگیدر پشت ستون ها ساخته شده است که مزار سعدی در این ساختمان قرار دارد. بر روی ساختمان سفید رنگ هم گنبدی با کاشی های فیروزه ای رنگ قرار دارد. سنگ قبر سعدی نیز در مرکز ساختمان اصلی است.
سنگ قبر سعدی در دوران قاجار به دستور یکی از مرتجعین شهر شیراز تخریب شد و علی اکبر خان قوام الملک سنگ قبری تهیه کرد و تولیت آرامگاه سعدی را به کربلایی سید زین العابدین چینی (حسینی نیک) سپرد و این این سنگ قبر همچنان بر مزار سعدی قرار دارد که با اشعار سعدی مزین شده است.
ساختمان آرامگاه سعدی دارای دو ایوان است که یک ایوان در مقابل ساختمان سفید رنگ و مزار سعدی است و ایوان دیگر هم در سمت چپ آن قرار دارد، البته داخل ساختمان آرامگاه به شکلی هشت ضلعی ساخته شده و با کاشی کاری ها و مقرنس های زیبا آراسته شده است. در ضلع های مختلف بنای آرامگاه در داخل، اشعار مختلفی از آثار سعدی به خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. در یکی از اضلاع داخلی آرامگاه کتیبه ای وجود دارد که چگونگی ساخت آرامگاه را توضیح داده است (این کتیبه توسط علی اصغر حکمت رئیس آثار ملی وقت نوشته شده است).
درکنار ساختمان اصلی آرامگاه، رواقی با هفت طاق وجود دارد که به آرامگاه شوریده ی شیرازی(شاعر معروف عهد صفویه) منتهی می شود، که بر سر در اتاق آرامگاه او شعری از خود شوریده نوشته شده است.
*** ز خاک سعدی شیرازی بوی عشق می آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی ***
حوض ماهی و محیط بیرونی آرامگاه سعدی دیگر مکانی هایی هستند که گردشگران می توانند از آنها دیدن کنند، بخصوص بخش حوض ماهی که با حوضچه هایی از سنگ مرمر ساخته شده اند. سعدی چنان در قلمرو شعر توانا بود که باور هایی ثقیل ، اخلاقیاتی استوار و افکاری متعالی را در زبانی شیرین و زیبا برای قرن ها خوراک فکری مردم کرد و از این روست که آرامگاه شیخ جل یا همان پادشاه سخن مأوای بسیاری از علاقه مندان او و ایران است.
