حرم رضوی مشهد

شهرها، مناطق و جاذبه های گردشگری ایران را نمی توان از تاریخ و تمدن این سرزمین جدا کرد، هرجا و در هر گوشه ای که گردشگران پا می گذارند، اگر جاذبه ای دیدنی وجود دارد، ریشه ای تاریخی نیز در لایه های زیرین آن جاذبه، زیبایی اش را دوچندان می کند. از این رو، سفر به ایران و دیدن جاذبه های گردشگری مختلفی که طیف وسیعی را شامل می شود، بهشتی زیبا برای مسافران این سرزمین کهن به شمار می آید. مشهد هم یکی از این شهر های پرجاذبه و تاریخی است و مهمترین جاذبه ی این شهر را باید قلب تپنده ی معنوی این سرزمین یعنی حرم رضوی دانست.

حرم رضوی، آرامگاه علی بن موسی الرضا است، که نام، هویت و تاریخ شهر مشهد هم به واسطه ی این شخصیت مذهبی و تاریخی و صد البته آرامگاه ایشان است. امام رضا توسط مامون خلیفه ی عباسی در حدود سال 200 هجری قمری از مدینه به مشهد آورده می شود، و چند سال بعد در حدود 203 تا 206 هجری قمری در روستای سناباد نوغان از توابع توس به دستور خلیفه به شهادت می رسد. آرامگاه ایشان در سال ها و قرن های بعد به بخش لاینفکی از تمدن و فرهنگی بدل می شود، فرهنگی که پس از ورود اسلام به ایران به دنبال احیای هویتی جدا از هویت عربی بود. تشیع به آرامی و به واسطه ی رخداد ها و رویداد های تاریخی در نقاط مختلف ایران گسترش می یابد و به بخشی از باور مذهبی مردمان این سرزمین تبدیل می شود و مشهد نیز به واسطه ی آرامگاه علی بن موسی الرضا در محور این روند قرار می گیرد.

از این رو، حرم رضوی مجموعه ای عظیم از بنا های تاریخی با المان های معماری دوران مختلفی از تاریخ ایران است و گردشگران در این مکان با طیف وسیعی از آثار، بناها و اماکن زیبا، باشکوه، تاریخی و صد البته مذهبی رو به رو هستند و به همین خاطر می توانند یکی از بی نظیر ترین مجموعه های تاریخی، مذهبی و معماری ایرانی را از نزدیک مشاهده کنند. بر اساس متون تاریخی حرم رضوی در همان محل شهادت امام رضا در کاخی تحت عنوان عمارت حُمید بن قَحطبه(که به احتمال زیاد فرماندار و والی توس بوده است) قرار گرفته و در دوره های بعد به آرامی بخش های مختلف حرم ساخته می شود. بنا به تاریخ بیهقی، که یکی از متون تاریخی معتبر تاریخ ایران است، حرم رضوی در خلال حکومت سامانیان شکل و ساختاری دیگر به خود می گیرد و اولین شاکله ی حرم در آن دوره ی تاریخی بوده است. اما در دوران غزنویان سبکتکین حرم را ویران می کند و فرزندش محمود بنایی را بر روی ویرانه های می سازد. در دوران سلجوقی هنر و معماری بارور در آن دوره ی تاریخی در بخش هایی از حرم رضوی تجلی پیدا می کند، که می توان نمونه هایی از آن دوره ی تاریخی را هنوز در بخش های از رواق ها و صحن حرم مشاهده کرد، که در ادامه مسیر 2safar به جزئیات این بخش های زیبا و تاریخی بیشتر خواهیم پرداخت و شما می توانید در این مسیر دیدنی و جذاب در کنار ما باشید.

در ادامه ی معرفی حرم رضوی به عنوان مهمترین جاذبه ی گردشگری شهر مشهد و صد البته، هسته ی اولیه و اصلی شکل گیری این شهر ، به معرفی این مکان زیبا و مقدس ادامه خواهیم داد. در مطلب قبل به دوران سلجوقی و آثار متعلق به آن دوره ی تاریخی حرم اشاره کردیم. در ادامه تاریخ شکل گیری حرم به دوران مغول می رسیم، که البته در دوران خوارزمشاهی هم کاشی کاری های معماری ایرانی و کتیبه های و نمود های هنری آن دوره هم بخشی از هویت معماری حرم را تشکیل می دهند اما با حمله مغول به ایران، حرم رضوی هم از آسیب در امان نماد و بخش های مختلفی از آن دچار آسیب شد، هرچند نسبت به دیگر عناصر فرهنگی خراسان از آسیب کمتری برخوردار شد. با ذوب شدن بازماندگان مغول در فرهنگ و تمدن ایرانی، تیموریان نیز بخش هایی زیبا مانند مسجد گوهر شاد و رواق ها دارالحفاظ را به مجموعه ی حرم افزودند.

در دوران صفویه هم با توجه ماهیت مذهبی و اهمیت باور شیعی در هویت ملی ایرانی، که از اهداف سیاسی سلسله صفویه نیز به شمار می رفت، توجه به حرم و ساخت وساز بخش های مختلف در مجموعه ی آن در دستور کار قرار داشت، که البته در ادامه معرفی بخش های مختلف یک به یک شما را با قسمت های مختلف و دوره های تاریخی ساخت آن آشنا می کنیم. با گرایش اکثریت جمعیتی ایران به مذهب تشیع در خلال سلسله های افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی رسیدگی و توجه به حرم رضوی به عنوان یکی از باور های مذهبی اکثریت جامعه ایران صورت می گرفت و شاهان ایرانی، بر اساس باور های شخصی و یا جلب اعتماد عمومی از نگاه مذهبی، آرامگاه علی بن موسی الرضا را بخشی از هویت ایران می دانستند. از این رو، حرم رضوی در تاریخ ایران همواره دارای جایگاه ویژه ای بوده و شاهان و حاکمان تلاش داشته اند تا در بخشی از هویت معماری این مکان مقدس نام خود را ثبت کنند. پس از وقوع انقلاب در سال 1357 و با روی کار آمدن جمهوری اسلامی توجه به این مکان مذهبی نسبت به سایر دوره های تاریخی بیشتر شد و مجموعه ی حرم مطهر گسترش یافت و بخش ها و عناصر مختلفی به این مجموعه ی عظیم اضافه گردید.

از این رو، گردشگران در مجموعه ی حرم رضوی با آثار و بنا های زیبا، با هویت و چشم نوازی روبه رو هستند که دیدن هر کدام از آنها، جاذبه ای خاص از معماری ایرانی در دوره ی خاص از تاریخ ایران به شمار می آید. اما نکته قابل توجه در خصوص حرم رضوی ماهیت این مکان تاریخی است که تعداد وسیعی از زائران تنها به واسطه ی جذابیت معنوی و قدسی این حرم مطهر راهی مشهد می شوند و برگزاری آئین عبادی و زیارت مرقد امام رضا هدف اصلی آنها است. از این رو، این مکان به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری مذهبی ایران مورد توجه حجم عظیمی از دینداران و شیعیان کشور های همجوار و دیگر نقاط دنیا است که از نقاط مختلف جهان به مشهد سفر می کنند. با این وجود ما در سفرمان به این مجموعه ی دیدنی و عظیم بخش های تاریخی و زیبای این مجموعه را به شما معرفی خواهیم کرد.

بخش های مختلف حرم رضوی هرکدام متعلق به یک دوره ی تاریخی هستند که با توجه به ماهیت و ساختار حرم دارای هویت تاریخی مشخصی می باشند. اما بدون تردید قدیمی ترین بخش حرم رضوی آرامگاه اصلی علی بن موسی الرضاست، محلی که قبر ایشان قرار گرفته است. گردشگران و زائران در این مکان مقدس، با اسم های گوناگونی روبه رو هستند، که بخش ها و قسمت های مختلف حرم رضوی را از یکدیگر جدا می کند و مشخصه و هویت آن بخش به شمار می روند. به مکان قرار گرفتن مقبره و ضریح آرامگاه، روضه المنوره می گویند که به معنی باغ نورانی است. شاید گفتن طول و عرض جغرافیایی و مشخصات پلانی این مکان به کار شما نخواهد آمد، چرا که در هنگام ورود و بازدید از این مکان گردشگران با توجه به ازدحام جمعیت در همه ی روزهای سال و فضای معنوی روحانی این مکان، تجربه ای خاص و متفاوت را در این فضا خواهند داشت.

دیوارها، سقف و اجزای مختلف بنا از نمود های زیبا، چشم نواز و معنوی معماری ایرانی محسوب می شوند، که با بهرمندی از هنر های خاص معماری ایرانی در خدمت مفاهیم اسلامی و شیعی قرار گرفته اند.گردشگران و زائران این مکام جدا از فضای معنوی روضه المنوره، می توانند شاهد اجزای زیبا و بی نظیر بسیاری باشند. سنگ کاری های زیبا با سنگ های مرمر در قسمت های کف و بدنه از جمله این هنر هاست. هنر خوشنوسی ایرانی با نگارش آیات قرآنی و اشعار زیبا بر روی قسمت های کناری سنگ ِدیوار ها و کاشی ها زیبایی بیشتری به فضا بخشیده است. آئینه کاری، حجاری، کاشی کاری های فوق العاده و دیگر هنر های ایرانی به شکل بسیار هنرمندانه و چشم نوازی در این بخش حضوری پررنگ دارند. نکته قابل توجه دیگر، در خصوص سنگِ نصب شده بر روی آرامگاه امام رضاست، این سنگ قبر چندین بار تعویض شده است، اولین سنگ قبر به سال 516 هجری قمری باز می گردد و آخرین بار در سال 1379 سنک قبر کنونی مقبره ی اما رضا تعویض شد.

اما مشخصه ی اصلی این مکان به عنوان یکی از نمادهای مذهبی ایران، ضریح حرم است، ضریح سازه ای فلزی است که با بکارگیری هنرِ هنرمندان ساختار مشبک شکل آن ساخته می شود و با توجه به طول و عرض مدفن شکل های متفاوت های دارد. ضریح و هنر ساخت آن یکی از مشخصه های فرهنگی اماکن مذهبی ایرانی هستند که به بخشی از فرهنگ شیعی تبدیل شده است. از این رو، در حرم رضوی و بر روی مقبره ی امام هشتم شیعیان می توان نمونه ی فاخر و زیبایی از این هنر ایرانی را مشاهده کرد. ضریح اما رضا در مجموعه 5 بار تعویض شده و هرکدام بخشی از هویت و تاریخ دوره ای از این سرزمین به شمار می روند. همان طور که پیشتر گفتیم، حرم رضوی مانند کانونی است که می توان بر روی آن بخش های مختلفی از تاریخ ایران، حاکمان و دوره های تاریخی این سرزمین را مشاهده کرد. اولین ضریح آرامگاه علی بن موسی الرضا، در زمان حکومت شاه تهماسب صفوی ساخته شد، این ضریح از جنس چوب، طلا و نقره بود که در زمان حکمرانی نوه ی نادر شاه افشار ، شاهرخ میرزا تعویض شد و ضریحی زیبا با نام نگین نشان در سال 1160 هجری قمری به جای اولین ضریح در این مکان قرار گرفت. این ضریح از جنس فولاد مرصع بود (که مرصع به معنای بکار بردن جواهرات بر روی فلز است). این ضریح تا زمان نصب ضریح پنجم در روضه المنوره قرار داشت و ضریح های دوم و سوم بر روی این ضریح زیبا و تاریخی قرار گرفتند. با ما در ادامه این مسیر همراه باشید.

ضریح آرامگاه علی بن موسی الرضا، نمود زیبا از هنر و علاقه ایرانیان به این مکان مذهبی و مقدس است، همان طور که پیش تر گفتیم دومین ضریح آرامگاه در دوران شاهرخ میرزا افشار ساخته شد، اما ضریح سوم در دوران فتحعلی شاه قاجار بر روی آن قرار گرفت و در سال 1338 هم ضریح پرنقش وز یبا جای آن را گفت ، ضریحی از با هنر قلمزنی اصفهان زیبایی بسیاری داشت و در سال 1389 ضریح دوم و چهارم با هم به قسمت سرداب حرم رضوی و موزه ی رضوی انتقال داده شد و ضریح پنجم بر اساس طرح یکی از هنرمندان بزرگ معاصر ایرانی به نام محمود فرشچیان ساخته و امروزه هم این ضریح زیبا بخشی از هویت معماری و زیبا شناختی این مکان مقدس و باشکوه به شمار می رود.

از دیگر قسمت های تاریخی و زیبای حرم رضوی می توان به مسجدی تحت عنوان بالاسر نام برد، این مسجد که در بالای سر محل دفن امام رضا قرار گرفته، اثری متعلق به دوران غزنویان است که در متون مختلف از ابوالحسن عراقی به عنوان بانی آن یاد کرده اند. اثری که می توان هنر کاشی کاری و معرق کاری های زیبای آن دوره تاریخی های همچنان به شکلی زیبا و باوقار مشاهده کرد. از نکاتی که گردشگران در این مکان خواهند دید آثاری هستند که از دوره های تاریخی مختلف برجا مانده اند اما به دلیل مراقبت از این مکان به واسطه ی احتمام و محبوبیت خاص این مکان، آثاری زنده و همچنان سرپا هستند که در عین توجه مورد مرمت نیز قرار می گیرند و از این رو، گردشگران جزئیات آن ها را هم به درستی و دقت می توانند ببینند، نکته شاید در بسیاری از اماکن تاریخی شاهد آن نخواهند بود و این توجه و مراقبت از سوی زائران و مسافران نیز به واسطه تقدس مکان رعایت می شود.

سرداب حرم رضوی از دیگر بخش های این مجموعه عظیم به شمار می رود، که محل دفن امام هشتم شیعیان در آن جا قرار داشته و با لا آمدن سطح طبقه همکف به مرور زمان سرداب یا همان زیر زمین مجموعه حرم رضوی بر دور مدفن اصلی علی بن موسی الرضا ایجاد شده و امروزه ضریح نگین نشان را به این مکان منتقل کرده اند. بدون شک اگر بحث اعتقادی و مذهبی این مکان را کنار بگذاریم، حرم رضوی مجموعه ی بی نظیر و سر ریز شده از هنر هنرمندانی است، که شکوفایی و قدرت هنرشان را در این مجموعه بکار گرفته اند و گردشگران در فضایی بسیار دراماتیک، محو زیبا هنر های بکار رفته در گوشه گوشه ی این مکان خواهند شد.

اما بدون شک نمادی ترین بخش این مجموعه عظیم گنبد طلای حرم رضوی است، گنبدی تاریخی و باشکوه که روایت مختلفی این گنبد دو پوسته ی زیبا را متعلق به دوران مامون عباسی، محمود غزنوی، سلطان سنجر سلجوقی می دانند که در دوران مختلفی پوسته بیرونی اش طلاکاری شد و مهمترین این طلاکاری ها در دوران شاه عباس صفوی ، شاه سلیمان صفوی صورت گرفت و در خلال سلطنت قاجار و پهلوی هم بازسازی های بر روی طلاکاری گنبد بیرونی انجام شد، با این حال گنبد بیرونی حرم یکی از نماد های هویتی شهر مشهد نیز به شمار می آید و مردم از نقاط مختلف شهر و از جهات گوناگون با دیدنی این گنبد طلائی سرتعظیم فرود می آورند و به علی بن موسی الرضا سلام می دهند. زیر گنبد درونی هم در بالای ضریح، کاشی کاری و مقرنس کاری های بی نقص و تاریخی اش فضا، زیبایی و محیط حرم را باشکوه تر و روحانی تر ساخته است.

حرم امام رضا نمونه ای کامل از هنر های معماری ایرانی است، که به عنوان بخش زیبا و مهمی از تمدن اسلامی شناخته می شود. چرا که این معماری در خدمت مکان هایی به محوریت دینی و مذهبی قرار گرفت و درختی وزین، زیبا و باشکوه در هنر تمدن اسلامی است، که البته این هنر ها توسط هنرمندان ایرانی بود که خلاقیت ، شعور و دانش خود را در خدمت تمدن اسلامی و شیعی قرار دادند و آثاری تاریخی و به یاد ماندی را خلق کردند. هنگامی به عکس، تصویر و یا نمای کلی حرم امام رضا از دور نگاه می اندازید، المان های معماری ایرانی، برجستگی نمایان و غیر قابل کتمانی دارند. مشخصه هایی که امروزه در آثار و بنا های متعدد سرزمین های اسلامی شاهد آن هستیم. یکی از المان ها، مناره هاست، که به عنوان یکی از عناصر اماکن اسلامی شناخته می شود و در دیگر سبک های معماری اسلامی هم می توان نمونه های فراوان و زیبایی را از انواع مختلف آن نظاره کرد.

در حرم رضوی هم مناره ها یکی از مشخصه های بنا به شمار می روند، که در کل به دوازده عدد می رسند، اما گردشگران می توانند دو مناره تاریخی این مجموعه عظیم را در صحن انقلاب و ایوان عباسی مشاهده کنند، مناره هایی که قرینه ی هم دیگر هستند اما در دو دوره ی مختلف تاریخی بنا شده اند، یکی به دستور شاه تهماسب صفوی دیگری به امر نادر شاه افشار(گلدسته ی ایوان عباسی را گلدسته نادری هم می نامند)، که هردو طلاکاری شده و مملو از هنر های کاشی کاری و آجر کاری ایرانی می باشند.

گردشگران بدون شک در کنار این مناره های عظیم شاهد بخشی از تاریخ این مجموعه مقدس خواهند بود. ارتفاع این مناره ها در حدود 40 متر می باشد. یکی از کارشناسان مصری به نام دکتر زکی محمد مناره های مساجد اسلامی را اثری از معماری ایرانی می داند که به آرامی بخشی از تمدن اسلامی شد و محلی برای گفتن اذان، در حالی که این اثر برای زیبا سازی و شکوه بیشتر بناها بکار می رفته است.

یکی از بخش هایی که گردشگران با طنین صدای آن فضا، محوطه و صحن های حرم رضوی را به یاد می آورند، صدار نقاره است، که در مجموعه ی حرم رضوی نامی آشنا و آرامش بخش است. شاید نشستن و گوش سپردن به صدای نقاره ها، برای هر شنونده ای زیبا باشد برای بسیاری قدم زدن در خاطراتی است که همواره از مشهد و حرم رضوی داشته اند. بنا بر اطلاعات ثبت شده در خصوص نقاره خانه حرم رضوی، این مکان را متعلق به قرن دهم می دانند، که بعد از آن در تمامی دوران تاریخی ایران، بخشی از هویت این مکان مقدس بوده است. نوازندگان نقاره را نوبت نواز و نوبت زن می نامند، که یکی از المان های فرهنگی ایرانی به شمار می رود. این مکان های در شهر های باستانی ایران وجود داشتند و ظهور خورشید را نوید می دادند. که به بخشی مذهبی و آئینی در حرم رضوی تبدیل شده است، درحالی بخشی از فرهنگ باستانی ایرانیان می باشد. اما این صدا درآرامگاه علی بن موسی الرضا صدایی معنوی، آرامش بخش و ماندگار است که همیشه در هرکجایی دنیا شما را به صحن های حرم رضوی و مشهد خواهد برد.