در بازدید از شهر خرم آباد، مهمترین و معروف ترین جاذبه ی تاریخی و گردشگری این شهر، قلعه تاریخی و بزرگ است، که ساخت آن به گونه ای است، که مشرف به شهر خرم آباد کنونی است، این درحالی است که در هنگام ساخت این بنا و شکل گیری برج و باروی زیبا و قدیمی اش خبری از خرم آباد نبوده و می توان سنگ بنای شکل گیری این شهر را همین قلعه تاریخی دانست. هنگامی که از مسیر پیش روی تان به سوی قلعه حرکت می کنید، می توانید تمدن موجود در این بخش از ایران را مانند بسیاری دیگر از مناطق باستانی ایران نظاره گر باشید.
شاید اسم این قلعه به هویت تاریخی اش سنخیتی نداشته باشد و اسم عربی این بنا را نمی توان نام اصیل بنایی ساسانی دانست، بله این قلعه اثری برجامانده از دوران ساسانی است، بنای باشکوه و زیبا که می توان آن را نماد شهر خرم آباد و حتی استان لرستان دانست. بر اساس کاوش های باستانی که در محدوده ی قلعه صورت گرفته و براساس ساختارش قلعه فلک الافلاک همان دژ شاپور خواست که پس از ساخت شهری به همان نام در همین محدوده ی جغرافیایی بنا می شود، قلعه ای که ساختار دوازده برجی اش از همان دوران آن را به یکی از مستحکم ترین دژ های دولت ساسانی بدل کرد و در مراحل تاریخی دیگر، ما شاهد مرکزیت این دژ در حکومت های مختلف حاکم بر این لرستان هستیم، به گونه ای می توان همین مرکزیت اداری امروز خرم آباد را هم متاثر از مرکزیت دژ شاپورخواست یا همان قلعه فلک الافلاک دانست.
با مراجعه به متون تاریخی و اسناد باقی مانده از دوران مختلف، باید به این نکته اشاره داشت که اسم فلک الافلاک، پس از بروی کار آمدن سلسله ی قاجار در متون تاریخی آورده شده و پیش از آن نام های متفاوتی مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و قلعه اتابکان به این مکان گفته می شد، اما با روی کار آمدن سلسله ی قاجاریه محمد علی میرزا دولتشاه، به عنوان والی کرمانشاه و لرستان انتخاب می شود و مهمترین اقدام او بازسازی و مرمت بخش های ویران این قلعه تاریخی بود و به همین خاطر با مرمت برج های دوازده گانه، شکل و شمایل باستانی اش نمایان می شود و همان دوازه برج نمادی به عنوان دوازده برج فلکی می شود و نام فلک الافلاک را به این دژ باستانی دادند.
این دژ پس از ورود اعراب به ایران و شکل گیری حکومت های متعدد و محلی در این ناحیه مهمترین پایگاه حکمرانی آن شد، آل حسنویه، گنجور، آل بویه، سلجوقیان، اتابکان لر بزرگ و کوچک، صفویه، زندیه ، قاجار و پهلوی این قلعه تاریخی را به عنوان مرکز حکومت خود در لرستان برگزیدند. یکی از مهمترین ویژگی های فلک الافلاک، همین نقش محوری اش در تاریخ خرم آباد است که امروزه محور هویت تاریخی و تمدنی لرستان است. با ما در ادامه ی این مسیر همراه باشید تا بیشتر با قسمت های مختلف این دژ باشکوه آشنا شویم.
در ادامه ی معرفی قلعه ی تاریخی فلک الافلاک، شما را معماری و ویژگی های سازه ی این بنا آشنا می کنیم، اما پیش از آن باید به این نکته اشاره کرد که، این دژ باستانی در خلال حکومت های مختلف به پایگاه سیاسی و حکومتی آن ها تبدیل شد و در این بین آسیب های بسیاری به این ثار باستانی وارد آمد، مهمترین آسیبی که به ای قلعه فلک الافلاک وارد شد در زمان تبدیل شدن این قلعه تاریخی به مقر ارتش و نیرو های نظامی در دوران پهلوی فلک الافلاک محل اسکان ستاد لشکر 5 ارتش بود . با این حال این دژ مستحکم، همچنان بنایی استوار است و به تنهایی نمادین پایدار از تمدن باستانی و تاریخی این می باشد، که به همین خاطر پس از پیروزی انقلاب 1357 بخش هایی از این قلعه به موزه های باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شد که در ادامه مسیر با آنها آشنا خواهیم شد.
قلعه فلک الافلاک بر روی تپه ای ساخته شده که بر تمامی شهر خرم آباد مشرف است، مساحت تقریبی این دژ باستانی در حدود 5 هزار و 300 متر است که در داخل قلعه هم گردشگران می توانند از سالن ها و تالار های متعددی دیدن کنند، چهار سالن بزرگ، چندین الار کوچک و دروازه های قلعه از بخش هایی هستند که بخش های مختلف این قلعه باستانی را تشکیل می دهند. اما ساختار کنونی این قلعه را بر اساس بازسازی های دوران صفویه و قاجاریه می توان قضاوت کرد، بسیاری از بخش های اصیل آن که مربوط به دوره ی ساسانی بود به دلیل ویرانی های متعدد از میان رفت. با این حال امروزه گردشگران شاهد 8 برج دو صحن خواهند بود که در میان آن 300 جان پناه وجود دارد.سنگ، آجر، خشت، گچ و آهک مصالح ساخت این قلعه را تشکیل می دهند و دو دروازه هم در بخش شمالی و جنوبی قلعه ساخته شده که درب جنوبی در بدنه ی یکی از برج ها قرار دارد. پلان هشت ضلعی و نامنظم این قلعه بر اساس مقتصات جغرافیایی تپه و صفه سنگی است که قلعه بر روی آن ساخته شده است و بلند ترین دیوار این قلعه هم با توجه نحوه ساخت و قرار گرفتن تپه در حدود 23 متر است.
با همه این تغییرات ایجاد شده در قلعه، ماهیت معماری بنا همچنان، متعلق به دوران ساسانی است، المان های معماری آن دوره ی تاریخی را می توان در بخش های مختلف بنا شاهد بود، از شکل گیری برج و نحوه ی قرار گرفتن دیوار ها، همگی بخش های مهمی از تاریخ ایران را در خود حفظ کرده اند و امروزه گردشگران می توانند از آن ها دیدن کنند. از سوی دیگر، در کنار قلعه فلک افلاک، آثار و جاذبه های تاریخی و گردشگری دیگری وجود دارد، که شما می توانید در کنار این دژ تاریخی از آنها را از نزدیک ببینید، آثاری مانند، سنگ نبشته، مناره ی آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی که هر کدام برای گردشگران این شهر تاریخی جاذبه ای تماشایی هستند.
