مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه

بیستون نامی چنان پرآوازه است، که خط و ربط این نام را در ادبیات فارسی به کرار شنیده ایم، نامی که آوازه اش تنها در گرو داستان های اساطیری و عاشقانه فارسی نیست، اما این داستان عاشقانه چنان بیستون را بر سر زبان ها انداخته که در میان تمام شهرت و جایگاه این مکان باستانی و تاریخی، نام فرهاد ( فردی که عاشق سینه چاکی دختری به نام شیرین می شود و داستان عاشقانه و تلاش فرهاد در دیوان نظامی گنجوی، یکی از محبوب ترین و معروف ترین داستان های عاشقانه ای ادبیات فارسی است ) بر سر زبان ها افتاد.

کوه بیستون بر سر راه کرمانشاه قرار دارد و در مسیر جاده قدیمی کرمانشاه به سوی همدان قرار گرفته است و جاده معروف ابریشم هم بر روی این جاده قدیمی از مقابل این کوه وهم انگیز عبور می کند، این کوه در 32 کیلومتری شهر کرمانشاه واقع شده و بخشی از شهرستان هرسین به شمار می آید. این کوه به واسطه ی دیواره های و ارتفاع آن از شهرت بسیار بالایی برخوردار است ، به گونه ای که یکی از سایت های صخره نوردی مهم جهان به شمار می آید.

اما شهرت و اهمیت این مکان به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری مهم ایران و کرمانشاه به واسطه ی آثار تاریخی و باستانی است که در این مکان قرار گرفته اند. در بخش هایی از این کوه و مناطق اطراف آثار و بقایای بسیار زیبا، شگفت انگیز و دیدنی قرار دارد که این مکان را به یکی از مشهور ترین جاذبه های باستانی ایران در جهان تبدیل کرده است.

قدمت و تاریخ این مکان از دوران پارینه سنگی آغاز می شود و در بخش هایی از کوه شاهد آثاری از این دوران کشف شده است. اما این تنها بخش کوچکی از آثار باستانی و تاریخی این مکان شگفت انگیز است، از دیگر آثار موجود در بیستون می توانیم به آثاری از دوران هخامنشی، ساسانیان ، ایلخانیان و صفویه را مشاهده کنیم. مجموعه تاریخی بیستون یکی از مشهور ترین سایت های تاریخی و باستان شناسی ایران است و به عنوان یکی از میراث های بشری در سازمان یونسکو ثبت جهانی شده است. بنا بر مستندات ارائه شده تا کنون 13 اثر از این محوطه ی تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، اما مشهور ترین این آثار سنگ نبشته ی بیستون است که یکی از بی نظیر ترین آثار باستانی ایران محسوب می شود.

از دیگر آثار مشهور در این سایت تاریخی و باستانی می توان به پیکر هرکول، دیواره فرهاد تراش، بنای ساسانی، کارونسرا های ایلخانی و صفوی، محوطه ی تاریخی پارت ، نقوش برجسته ی بلاش، سایت کوهنوردی دیواره های کوه بیستون و سراب بیستون اشاره کرد.

کوه بیستون که مجموعه ای باشکوه از آثار تاریخی و طبیعی است با دشت پهناور مقابل اش، یکی از مناطق محیطی زیستی کرمانشاه هم محسوب می شود و به عنوان یکی از سایت های کوهنوردی مشهور جهان، ورزشکاران بسیاری را به سوی خود می کشاند و سایت باستانی و تاریخی این مکان هم یکی از مشهور ترین جاذبه های گردشگری است. در ادامه به معرفی بخش های مختلف این سایت تاریخی می پرسیم.

دومین سایت باستانی در کرمانشاه که در 32 کیلومتری این شهر قرار گرفته مجموعه باستانی-تاریخی بیستون است، پیش تر در معرفی بیستون به داستان عاشقانه ی شیرین و فرهاد و تاریخ وسیع این مجموعه باستانی اشاره کرده ایم، اما پیش از معرفی بخش ها و قسمت های مختلف پیش از تاریخ، دوران باستان و آثار دوران اسلامی این مجموعه ی جهانی ، به سراغ نام بیستون می رویم.

برخی بر اساس شکل امروزی واژه ی بیستون آن را به دو قسمت "بی" و "ستون" تفکیک می کنند و معنای آن بدون ستون یا همان بی ستون می دانند، اما داستان این نام شهیر چیز دیگری است و این ریشه یابی ساده لوحانه بر پایه و اساس هیچ دلیل تاریخی نمی باشد، اما بر اساس مستندات تاریخی، نام اولیه این مکان بغستان بوده، که در برخی از آثار یونانی و حتی یک اثر معتبر باستانی دیگر ، سنگ نبشته ی آشوری است، که نام بغستان در آن درج شده ، این نام به معنی جایگاه خدایان است، که بر اساس یافته های باستانی این کوه پیشکشی به سوی اهورامزداست.

در تطور تاریخی زبانی این اسم ، بغستان به بهیستان ، بهیستون و بهستون تبدیل می شود و امروزه ما این نام باستانی را بیستون می خوانیم. ارتفاع 1200 متری این کوه در پهنه ای 5 هزار متری آن را به یکی از بلند ترین دیواره های جهان مبدل ساخته است.

قدیمی ترین آثار پیش از تاریخ در این مجموعه باستانی، دو غار به نام های شکارچیان و مرخل است که در بردارنده ی آثاری از دوران پیش از تاریخ محسوب می شوند. برای اولین بار در سال 1328 هجری شمسی دو کارشناس باستان شناسی و زبان شناسی آمریکایی به نام های کارلتون کوون و کامرون کوون این غار را مورد واکاوی قرار دادند.

در این کاوش چهره ای تازه از این غار کشف شد و ابزار های متعدد سنگی و استخوان و بقایای حیوانات شکار شده در این غار پیدا شد، آثار و بقایایی که قدمتشان به حدود 40 تا 70 هزار سال پیش باز می گشت. این غار به واسطه ی کشف ابزار سنگی شکار، که براساس گفته ها تعداد این ابزار شکار سنگی به هزاران عدد می رسیده و همچنین استخوان حیواناتی چون گوزن و اسب وحشی شکار شده، به غار شکارچیان مشهور است، اما برخی نیز آن را غار بیستون می نامند.

این غار بالاتر از پیکر هرکول قرار دارد و بسیاری از بقایای کشف شده در این غار به دانشگاه های آمریکا منتقل شدند. غار مرخل، غار مردود، غار خر و غارمرآفتاب از دیگر غار هایی بودند که پس از اولین کاوش های باستانی در بیستون آثار و اشیاء متعددی از دوران مختلف پارینه سنگی در آن ها کشف شد و امروزه به عنوان یکی از زیست گاه های پیش از تاریخ بشر در این حوزه تمدنی از اهمیت بالایی برخوردار اند.

هنگامی که گردشگران در مقابل کوه بیستون قرار می گیرند، عظمت و فضای وهم انگیز بیستون در کنار قدمت تاریخی اش ذهن ها را به هرکجای این تاریخ خواهد بود و گردشگران در لابه لای صخره ها و دیواره های شگفت انگیز اش می توانند رد پای انسان هایی را در اعماق تاریخ نظاره گر باشند.

بیستون در حوزه ی حکومتی یکی از قدیمی ترین حکومت های جهان قرار دارد. ماد ها که یکی از حکومت های ایرانی دوران باستان به شمار می آیند، در حوزه ی تمدنی غرب، شمال غربی و جنوب غربی ایران دارای قلمرویی پهناور بودند. که به لحاظ قومیتی نیز، اقوام کردِ نواحی غرب و شمال غربی ایران، خود را بازمانده ی آن خاندان می دانند. از این رو، در نواحی غربی ایران آثار و اندک نشانه های باقی مانده از آن دوران قابل مشاهده است.

نیایشگاه مادی

نیایشگاه مادی در کوه بیستون یکی از همین نشان های باستانی می باشد، که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در مسیر سنگ فرش شده ی پیش روی کوه بیستون، از طریق علامت های راهنما این مکان باستانی را خواهید یافت، مکانی که پس از گذشت هزاران سال بخش هایی از هویت و تمدن موجود در این ناحیه را نمایان می کند.

این اثر نتراشیده شده ی سنگی باستانی ، یک صفه ی یک و نیم متری به طول هفت متر است که در دل کوه و در میان شکاف صخره های بیستون جای گرفته است. نیایشگاه بیستون بر اساس گزارش های تاریخی در اواسط قرن بیستم توسط گروهی از باستان شناسان آلمانی کشف شد و زمان تقریبی و تعلق آن به حکومت ماد ها هم توسط این گروه عنوان شده است.

هرچند در گذر ایام و با وجود بلایای طبیعی و خصومت ها و نادانی عوامل انسانی بسیاری از آثار و نشانه های حکومت مادی از میان رفته و تاریخ ایران باستان را به طور شفاف تر از کوروش آغاز می کنند، اما ماد های سرزمین ایران قدیمی ترین حاکمان این دیار بوده اند و نیایشگاه مادی بیستون مانند نقش رستم شیراز از معدود نشانه های این تمدن باستانی هستند، تمدنی که همچنان بخش مهمی از تاریخ این سرزمین کهن را ساخته و همچنان وجود دارد.

پیکره هرکول

پس از نیایشگاه مادی در بیستون سنگ نوشته ی بیستون به لحاظ تاریخی دارای قدمت است اما در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت. از این رو، ابتدا به سراغ تنها اثر بازمانده از دوران حکمرانی یونانیان بر ایران خواهیم رفت. پس از سرنگونی سلطنت افسانه ای هخامنشی توسط اسکندر مقدونی، عمر او هم چندان دوامی نداشت و پس از گذشت از ایران در مسیر فتح شرق جان خود را از دست داد و قلمروی پهناورش میان فرماندهان او تقسیم شد.

یکی از فرماندهان قدرت مند سپاه اسکندر سلوکوس فرماندهی بر ایران را بدست آورد و سلسله ی سلوکیان پا به تاریخ این سرزمین گذاشت و آثار و نشانه های متعددی در نقاط مختلف ایران را می توان از آن دوره مشاهده کرد. بیستون هم به عنوان یکی از اصلی ترین شاهراه های ایران میزبان یکی دیگر از نشانه های حاکمان این سرزمین بود و این بار نقش خطوط حکومتی خارجی اما کوتاه مدت را روایت کرد. پیکره هرکول به عنوان یکی از نماد های فرهنگی یونان و غرب باستان در محوطه ی تاریخی بیستون تکیه داده و پیکره ایی سنگ تراشیده شده بر سکویی 2 و نیم متری جا خوش کرده است. پیکر هرکول در حدود 2 متر است که به کوه تکیه کرده و در دست چپ اش پیاله ای را به دست گرفته و دست دیگر را هم بر روی پای راست خود نهاده و به دشت مقابل بیستون می نگرد.

این افسانه ی باستانی یونانیان در قلب سرزمینی دیگر و بر کوه عظیمی تکیه کرده و شاهد آمد و شد های بسیاری از حاکمان، ارتش ها، جنگ ها و شادی ها بوده است. امروزه هم به عنوان یکی از شاهدان تاریخی، خود را آماده ی میزبانی از میهمانان این مجموعه ی تاریخی می کند.

سر آغاز تاریخ این سرزمین کهن و حلقه ی مفقوده ی بسیاری از بخش های تاریخی این سرزمین از بیستون آغاز شد. تا پیش از کشف و خواندن سنگ نبشته ی بیستون، تاریخ ایران بر پایه اساطیری استوار بود که مانند دیگر سرزمین ها، همراه بود با هزاران داستان و تخیل و خیال. نشانه ها و آثار متعدد در بخش های مختلف ایران هم هرکدام بخش های از داستان را روایت می کردند. اما خط سیر تاریخ ایران از بیستون داستان را فریاد زد و شاید به واسطه ی همین سنگ نبشته بود که بسیاری تاریخ ایران را از هخامنشیان ، آغاز کردند و از آنجای تاریخ به بعد را خواندند.

سنگ نبشته بیستون متعلق به دوران هخامنشی است که نامش به واسطه ی محل قرار گیری آن بیستون نهادند، وگرنه، این سنگ نبشته روایت داریوش کبیر است از روزگاری پر آشوب و پر افتخار که همچنان استوار، سلامت و گویا صدای آن پادشاه را به گوش مردمان می رساند. این سنگ نوشته به زبان اکدی(بابلی)، عیلامی و فارسی نوشته شده است و از زبان داریوش کبیر داستان شورش، باز پس گیری قدرت و برتخت نشستنش را روایت می کند.

پادشاه هخامنشی در سال های ابتدایی سلطنتش با شورش های عظیم، گسترده و متعددی در نقاط مختلف قلمرواش رو به رو می شود و پس از فتح قلعه ها و سرزمین ها یکی پس از دیگری امپراتوری یکپارچه ی خود را از نو می سازد و این بیستون است که بهترین انتخاب برای به یادگار گذاشتن تمام آن رخداد هایی است که باید از سوی حاکم پیروز روایت شود.

داریوش شورش ها را سرکوب و رهبرانشان را نیز به بند می کشد و شرح بخش هایی از آن همراه با سنگ نگاره هایی نمادین از آن رخدادها را در سنگ نبشته ی بیستون منعکس می کند. همانطور که گفته شد این سنگ نبشته از زبان داریوش کبیر است، که پیروزیش در نوزده نبرد با نوزده رهبر شورشی را با افتخار بیان می کند.

سنگ نوشته بیستون بزرگترین سنگ نوشته جهان است، که در سال 2006 به عنوان یکی از میراث های جهانی به ثبت یونسکو رسید. این سنگ نوشته دارای 15 متر ارتفاع و 25 متر طول است و 60 متر با زمین فاصله دارد(که شاید یکی از عوامل دوام بقای آن نیز می باشد). بر اساس یافته های باستان شناسان و بر اساس مطالب نوشته شده در این کتیبه، این اثر متعلق به سال 521 قبل از میلاد است.

در این سنگ نوشته علاوه بر نوشته های سگانه، سنگ نگاره هایی نیز وجود دارد. در این سنگ نگاره ها داریوش کبیر پای راست خود رار بروی گئوماتای مغ نهاده و دیگر شورشیان هم زنجیر به گردن در مقابلش به صف شده اند و دو همراه نیز پشت سر پادشاه هخامنشی ایستاده اند. دست راست داریوش به نشان سپاس گذاری از اهورامزدا به سوی او که نشانش در بالای سر اسیران قرار دارد، دراز شده و در دست چپ داریوش کبیر هم کمانی قرار گرفته است. در بخش هایی از سنگ نوشته هم علاوه بر روایت تاریخی داریوش به سپاس و قدردانی از اهورامزدا پرداخته است.

این اثر باستانی بی گمان یکی از ارزشمند ترین سند های تاریخ جهان و ایران به شمار می رود، که در دل کوهی باشکوه نشانی درخشان بر تاریخ این سرزمین محسوب می شود و درایت هوشمندی حاکمانی را نشان می دهد که از پس هزاران سال با انسان امروز صحبت می کنند و هنوز هم پاسدار تمدن سرزمین شان هستند. این سنگ نوشته یکی از معروف ترین جاذبه های گردشگری ایران و شرق است که گردشگران بسیاری را از نقاط مختلف جهان به سوی خود می کشاند و همچنان می تواند ثروتی عظیم و ماندگار برای ایران به شمار آید.

سنگ بلاش

همانطور که در معرفی بیستون و دیگر جاذبه های گردشگری این مجموعه بی نظیر باستانی اشاره کردیم، موقعیت فوق العاده ی جغرافیایی این کوه ، ساختار دیواره های سنگی و قرار گیری جاده ی ابریشم در مقابل آن باعث شد تا امپراتوری های بزرگ بر روی این دیواره های باستانی اثر و نشانه ای از خود بر جای بگذارند و اهمیت انتقال هویت شان نکته بسیار مهمی برای آنها بوده است، که از هزاران سال تا کنون برای انسان ها دارای اهمیت می باشد.

سنگ بلاش از دیگر آثار باستانی موجود در مجموعه ی بیستون است. این سنگ که در حدود 2و نیم متر ارتفاع دارد، تصویر سه گانه بر روی آن تراشیده اند، که بر اساس کاوش های باستان شناسان این سنگ و نقوش مندرج بر روی آن متعلق به دوران اشکانیان است. اشکانیان با بیرون راندن سلوکیان از حوزه ی تمدنی ایران پس از نزدیک به 80 سال ، یک امپراتوری ایرانی را بار دیگر زنده کردند و بخش های زیادی از قلمرو هخامنشیان را بدست آوردند.

سنگ بلاش هم یکی آثار بجا مانده از عصر اشکانی در ایران است. اما نام بلاش که بر روی این سنگ گذاشته شده ، برگرفته از تصویر و نوشته های مندرج بر روی سنگ است. اما نکته مهم و مبهم در این خصوص عدم تشخیص دقیق نام و تصویر کدام یک از بلاش های اشکانی است، چرا که بر اساس یافته های تاریخی شش پادشاه از پادشاهان اشکانی در خلال سال های 51 میلادی تا 227 میلادی تحت عنوان بلاش های اول تا ششم پادشاه بودند اما به دلیل تخریب بخش هایی از سنگ نوشته، تنها نام بلاش مشخص است و نام اصلی پادشاه را نمی دانیم.

سنگ بلاش دارای سه تصویر است که در سه ضلع در کنار هم این سنگ تراشیده شده ی افتاده بر زمین را تشکیل می دهند. تصویر میانی، سنگ نگاره ی بلاش اشکانی را به تصویر کشیده که در نمایی تمام رخ صورت، گردنبند، کمر بند، دامن گشاد با ریش مجعد و سبیل تاب خورده وموهای بلند و تزئین شده اش کاملا مشخص است. در این سنگ نگاره پادشاه اشکانی یک دستش را به سوی آتشدانی دراز کرده و با دست دیگر جامی را به دست گرفته است و سنگ نوشته های این اثر هم بر روی آتشدان جای گرفته اند که تنها بخشی از خطوط آن مشخص است که به نام بلاش اشاره دارد.

تصویر کناری پادشاه های اشکانی به گونه ای تراشیده شده که انگار بسوی پادشاه حرکت می کند و دست راستش را بالا گرفته است. لباس های این فرد هم شبیه به لباس های پادشاه است. ظرافت های حرکتی، لباس ها و زیور آلات برای گردشگران جذابیت بسیاری دارد، به شکلی که در عین انتقال بخش هایی از افتخار و هویت باستانی، می خواسته تصاویری هرچند ناقص و ابتدائی را در ذهن هر ببینده ای در هر کجای تاریخ ایجاد کند.

تصویر سوم این اثر باستانی، با زیوالاتی چون کمربند و گردنبند در حال حرکت بسوی تصویر پادشاه اشکانی است و مانند تصویر دوم در یکی از دست های آن فرد وسیله ای قرار دارد که به طور دقیق قابل تشخیص نیست. اما از بد حادثه در بخش دیگر از سنگ بلاش ، قسمتی قرار دارد که به نظر می آید برای نوشتن سنگ نبشته ای تراشیده شده و متاسفانه هیچ گاه مورد استفاده قرار نگرفت و داستان این بخش از تاریخ نادیده را ثبت نکرد.

کاخ بیستون

گردشگران در بیستون می توانند سیر کوتاهی در تاریخ دوران باستان ایران داشته باشند، از غار های انسان های اولیه تا اولین نمونه های تمدن در غرب فلات ایران شروع می شود و در ادامه آثاری از سلسله های مادی، هخامنشی و اشکانی را در این مجموعه کم نظیر مشاهده می کنیم ، اما سلسله ی ساسانی بیشترین آثار و بقایای ایران پیش اسلام را در غرب ایران برجا گذاشته اند و کرمانشاه هم بیشترین آثار باستانی و هویتی آن دوره از تاریخ ایران را در خود جای داده است.

کاخ بیستون مهمترین اثر بجا مانده از دوران ساسانی در مجموعه بیستون است، بقایای اندکی ازپایه های کاخی سلطنتی که یکی از مکان های مورد علاقه باستان شناسان برای کاوش های باستانی شان به شمار می رود و در خلال دهه های اخیر بار های مورد کاوش های باستان شناسان قرار گرفته است. برخی آن را به دوران خسرو پرویز منتسب می کنند و بر این باورند که این کاخ محل اقامت همسر افسانه ای خسرو پرویز پادشاه ایران، شیرین است. شیرین در تاریخ ادبیات داستانی ایران از شهرت بالایی برخوردار است البته برای این شهرت نامی چون فرهاد در کنار شیرین قرار می گیرد و بر سر زبان ها می افتد.

عده ی از باستان شناسان هم بر این باورند که این کاخ از ابتدا در دوران باستان به دلایل نامعلوم ناتمام مانده و هرگز کاخی به شکلی تمام در این مکان وجود نداشته است، هرچند در سالهای پس از ورود اعراب به ایران در خلال سلطنت خاندان ها و دیگر سلسله ها این پایه های سنگی مورد استفاده قرار می گیرد اما در خصوص کاربرد آن در دوران باستان هنوز نظری واحد وجود ندارد. اما بیشتر یافته های باستان شناسی بر عدم اتمام روند ساخت کاخ تاکید دارند.

بقایای کاخ بیستون یکی دیگر از میراث های بشری در یونسکو است که جاده ای تاریخی ابریشم از مقابل آن عبور می کرده و کوه بیستون هم در مقابل آن قرار داشته است. گردشگران هنگام عبور از محل ورودی مجموعه ی بیستون و پس از گذشتن از سراب بیستون، به راحتی می توانند پایه های سنگی کاخ را ببینند. این بقایا تا دوران معاصر در زیر بخشی از روستای بیستون قرار داشت که بر روی پایه های سنگی کاخ، کاروانسرایی وجود داشت.

در سال 1354 روستا به مناطق اطراف منتقل شد و کاوش های باستان شناسی در این محوطه آغاز شد. با این اوصاف این کاخ ساسانی هرچند ناتمام و مخروبه اما بدون شک یکی از نمونه های جذاب گردشگری در این ناحیه به شمار می رود و گردشگران در کنار مخروبه های کاخ ساسانی می توانند استراحتی کنند و از استراحتگاه مستقر در کنار پایه های سنگی کاخ استفاده کنند.

اما متاسفانه بسیاری از یافته های باستانی از این محل به دیگر موزه ی طاق بستان، موزه ی ایران باستان و موزه های معروف در دنیا برده شده و مجموعه ی باستانی بیستون نتوانسته است یافته های باستانی در این منطقه ی منحصر به فرد را در اینجا نگهداری کند. تاریخ و هویتی که از هرکجای دنیا گردشگران و علاقه مندان بسیاری را به بیستون ،این مکان افسانه ای و جادویی می کشاند و در مسیر جاده ی پرتردد ابریشم، در اینجا کاخ ها و کتیبه ها را در کنار سنگ نگاره ها و پیکر های سنگی به آنها نشان خواهد داد.

فرهاد تراش

در مجموعه ی باستانی بیستون گردشگران با اثر متعلق به دوران ساسانیان رو به رو هستند که هر کدام در نوع خود بخشی از تمدن آن دوره را روایت می کنند. یکی از این آثار فرهاد تراش است، اثری که شامل دیواره ایی تراشیده شده می باشد، دیواره ای که به ارتفاع 45 متر در پهنای 200 متر ، برای خلق یکی از باشکوه ترین آثار بشری برای انسان امروز ساخته شد، اما پس از تراش خوردن دیواره ی سنگی با مرگ شاه کار نیمه تمام مانده تنها تراش خوردگی دیواره ی سنگی برای ما به جا مانده است.

اما این همه ی داستان نیست و جذابیت این صفحه ی ساده ی تراشیده شده را باید در داستان ها و اساطیر ایرانی جستجو کرد، داستان عاشقانه شیرین و فرهاد، یکی از معروف ترین داستان های عاشقانه ی جهان است، داستانی که یکی از دلایل شهرت بیستون هم به شمار می رود، شاه ساسانی خسرو پرویز و فردی کوه کن با نام فرهاد عاشق دختری به نام شیرین می شوند، فرهاد در پی داستان هایی عاشقانه برای رسیدن به شیرین کمر به تراشیدن کوه بسته و بر اساس قول و قراری کار را آغاز می کند، اما شیرین همسر پادشاه ساسانی می شود و این داستان عاشقانه سری دراز در تاریخ و فرهنگ این سرزمین پیدا می کند.

از این رو، برخی مدعی تراشیدن کوه بیستون توسط فرهاد هستند و این صفحه ی ساده ی تراشیده شده هم بخشی از داستان های اساطیری ایرانیان است، به همین خاطر اگر حتی این صفحه ی تراشیده ی ساده جذابیتی بصری مانند دیگر آثار موجود در بیستون نداشته باشد، نام فرهاد گردشگران و میهمانان بسیاری را به سوی خود می کشد. برای نمونه می توان به یکی از اشعار معروف در ادبیات فارسی اشاره کرد که امروزه بیشتر به صورت ضرب المثل از آن یاد می شود: بیستون را عشق کند، شهرتش فرهاد برد.

اثر مشهور دیگر ساسانیان در بیستون، پل ساسانی یا همان پل خسرو است، این پل که بر اساس گفته ی کارشناسان بخشی از یک سد در دوران ساسانی بوده، امروزه به عنوان یکی از آثار ملی ایران برای گردشگران جذابیت بسیاری دارد. جدا از ارزش تاریخی این اثر ، که دارای قدمتی باستانی است، با وجود آسیب های فراوان و عدم برجای ماندن پل ، اما این اثر تاریخی به لحاظ ساخت و چگونگی تنظیم سطح آب و دیگر کارکرد های عمرانی و حمل و نقلی اش دارای ارزش فراوانی است.

پل ها در دوره ی تاریخی بخش از تمدن، پیشرفت و شکوه زمان خود را به همراه دارند، چراکه خبر از بخش وسیعی از ساختار و قدرت اجتماعی و مدیریتی آن دوره تاریخی می دهند. پایه های پل دارای 7/2 متر عرض در 14/3 متر طول هستند، که از طریق قرار گرفتن سنگ های تراشیده شده بر روی صفحه سنگ در کف رود خانه بنا شده اند. پلان پایه های پل هم شش ضلعی بوده است که از طریق ملات گچ و قلوه سنگ و آهک پرشده اند. با توجه به نام پل می توان این پل تاریخی را متعلق به اواخر دوران ساسانی و در زمان حکمرانی خسروپرویز دانست.

از این رو، مناطق غربی ایران در دوران ساسانیان دارای جایگاه و اهمیت خاصی بوده اند، گردشگران امروزه می توانند در بخش های مختلف این منطقه، آثار و نشانه های متعددی از تمدن ایرانی عهد ساسانی را مشاهده کننند. آثار و نشانه هایی که بخش های مهم و نادیده ای از فرهنگ و باور های آن بخش از تاریخ ایران را برای ما روایت خواهد کرد.

کاروانسرای ایلخانی

پس از حمله ی اعراب به ایران و ورود اسلام، بسیاری از سنت ها، رفتار ها و اشکال اجتماعی دچار تغییرات عمده ای شد. شاید خط سیر این تغییرات را هم بتوان در مسیر جاده ابریشم و در یکی از مهمترین نقاط این جاده تاریخی یعنی بیستون دید.تا پیش از ورود اسلام، خط و ربط بسیاری از شاهان و سلسله های پر شکوه ایرانی را می توان در این ویترین بزرگ مشاهده کرد و جسته و گریخته با بخش هایی از هویت، باور، تاریخ و سنت های اجتماعی آنان آشنا شد، یا بهتر است بگوییم آنها به دنبال نشان دادن خود به آیندگان بودند. اما با ورود یک قدرت سیاسی خارجی به ایران، سکوتی معنا دار بخش های مختلفی از جامعه ی ایرانی را در بر گرفت. عوامل و دلایل مختلفی وجود دارد که می تواند این سکوت چند قرنِ در تاریخ ایران را توجیه کرد اما بیستون برای قرن ها خاموش ماند و هویتی از تمدن ایرانی را نمایان نکرد.

با همه ی این اوصاف، گردشگران در مجموعه ی تاریخی بیستون، می توانند شاهد بخش هایی از هویت و تاریخ این منطقه در دوران پس از اسلام باشند. قدیمی ترین اثر بجامانده مربوط به دوران اسلامی، کاروانسرای ایلخانی است که بر روی خرابه های کاخ بیستون(که پیشتر در مورد آن صحبت کردیم) ساخته شد و آثار و مصالح بر جای مانده از این دوره تاریخی نیز در محوطه ی بیستون قابل رویت است.کاخ و کاروانسرای ایلخانی به شکل شرقی- غربی بودند و در پلانی مستطیلی ورودی ها، حیاط و اتاق ها به منفک مشخص می شدند. مصالح بکار رفته در این دو بنای تاریخی به طور مشخص قابل تفکیک هستند. اما در کارونسرای ایلخانی مسجد کوچی نیز قرار داشت و فضا های کارونسرا قابل مشاهده می باشد. اما همین کارونسرا هم بر اثر وقوع یک زلزله تخریب می شود و تا دوران تیموری دست نخورده باقی می ماند اما در این دوره ساخت و ساز هایی در این مکان صورت می گیرد، که به باور کارشناسان تغییرات ساز و کار و مصالح مورد استفاده به خوبی فاصله زمانی قبل و بعد از زلزله را نشان می دهد. اتاق ها در کاروانسرای ایلخانی هر کدام دارای ایوانی کوچک بوده اند و حیاط مرکزی هم اتاق ها را به هم وصل می کرد.

از دیگر آثار دوران اسلامی در بیستون متاسفانه باید به کتیبه ی شیخ علیخان زنگنه اشاره کرد. تاسف و ناراحتی موجود از این اثر نه از سر حب و بغض است نه زیبا شناختی و بصری ، چرا که تمام آثار تاریخی بخشی از هویت جامعه، سرزمین و مردمی است که با آن رو به رو هستیم، تاسف گفته شده برای این کتیبه از باب ویران کردن هویت، تاریخ و اثری باستانی برای نگاشتن اثر مربوط به خود است و چه نشانه ی بدی را می توان از خود به یادگار گذاشت.

کتیبه ی شیخ علیخان زنگنه، شاید نه بر اساس خصومت و یا نیت بد بلکه بر اساس جهل بر روی سنگ نگاره مربوط به مهرداد در نقش گودرز تراشیده شد و بخش های از آن اثر تاریخی به کل از میان رفت و کتیبه ی شیخ علیخان بجای آن گذاشته شد.کتیبه طاقی است که با خطوطی زیبا بر روی سنگ نگاره دوران اشکانی حجاری شده و اثری به نام علیخان زنگنه تحت عنوان وقفنامه ساخته اند. البته بنا به تعبیر یک باستان شناس غربی ، این اثر را تنها می توان وحشیگری نامید. اما همین اثر هم بخش هایی از هویت، فرهنگ و اخلاق روزگار سپری شده بر این سرزمین را روایت می کند.

کاروانسرای عباسی

در تاریخ ایران بعد از اسلام هویت مذهبی، باور های ملی و به طور کل هویت ملی در قالبی کلان در خلال سلسله ی صفویه شکل گرفت، قلمرو، ساختار حکومت و باور ملی پس از ورود اسلام ایران بار دیگر نشو و نما یافت و مردم در شکلی واحد هویت خود را نمایان تر می دیدند. از این رو، در این دوره شاهده تغییرات عمده ای هستیم که در شکل کلان آن نه در یک ناحیه و یا قلمرو خاص حکومت محلی بلکه در سطحی وسیع در کل ایران شکل گرفتند. از این ور، یکی از نمود های آن را می تواند در بیستون دنبال کرد.

کاروانسرای عباسی یکی از همین آثار و نشانه های تاریخی است که داستان های ناگفته ی بسیاری را با خود به همراه دارد و گردشگران با کنار هم قرار دادن پازل های متعدد این مجموعه، به تصاویری روشن از حرف های ناگفته بیستون خواهند رسید. این اثر تاریخی که امروزه به عنوان یکی از میراث های ملی شناخته می شود، بخشی از طرح بزرگ شاه عباس صفوی برای احداث کارونسرا های متعدد در بخش های مختلف ایران بود. این کاروانسرا یکی از نمود های معماری عهد صفوی است که از سبک معماری چهار ایوانی در معماری ایرانی بهره مند است و گردشگران می توانند یکی از نمونه های فاخر معماری ایرانی را در کنار کتیبه ی داریوش نظاره گر باشند.

مقیاس کارونسرای عباسی 60 در 50 می باشد و چهار طرف این کارونسرا را برج هایی بلند احاطه کرده است، که علاوه بر پاسداری از این مکان، راهنمایی برای مسافران جاده های اطراف به شمار می آید، هرچند بر هنر و زیبایی بنا هم تاثیر بسزایی داشته اند. برج های یک سمت مدور و دو برج دیگر هشت ضلعی می باشند. طاق بندی های زیبا، متصل، چین خورده ی این کارونسرا نمای بسیاری زیبا را در کنار کوه بیستون ایجاد کرده است. بخش های زیرین بنا از سنگ های تراشیده شده ساخته شده اند و دیوار ها و طاق ها هم با آجر چیده شده اند. المان های معماری ایران هویت اصلی بنا را تشکیل می دهد، در این کارونسرا، گردشگران با بخشی از هنر معماری ایرانی روبه رو هستند، هنر که برآمده از فرهنگ و ذوق معمارانی است که در انحنای طاق ها و گنبد ها معانی عرفانی و زیبا شناختی را ادغام کرده اند.

ایوان ها، اتاق های منفک، مسیر های تردد مسافران و حیاط مرکزی بخش های مختلف این کارونسرا را تشکیل می دهند. اما اتاق ها در این کارونسرا از ابعاد متفاوتی تشکیل شده اند، شاه نشین اتاق های چهار ضلعی و شش ضلعی با توجه به موقعیت اجتماعی، مرتبه و طبقه ی اقتصادی افراد داری تفاوت بوده است. در پشت اتاق ها هم اصطبل ها قرار دارند.

براساس کتیبه ی موجود در کارونسرا روند ساخت این بنا در دوران شاه سلیمان صفوی به پایان می رسد و در دوران ناصرالدین شاه قاجار هم مورد مرمت قرار می گیرد. هرچند سبک و ساختار معماری این اثر متعلق به دوران شاه عباس صفوی است و تغییرات عمده ای هم در آن صورت نگرفته است. کارونسرای عباسی در مجموعه ی تاریخی بیستون، برای سالیان دراز متروک بود و قشون و نیروهای نظامی تا چند دهه پیش از آن برای استقرار نیروهای خود استفاده می کردند. در سال 1353 این کارونسرا به عنوان یکی از آثار ملی ایران شناخته شد و سرپرستی آن را به سازمان میراث فرهنگی سپردند.

در سال های اخیر، کارونسرای عباسی به یکی از مکان های تفریحی و جذاب برای گردشگران تبدیل شده، و هتل لاله ی بیستون در این کارونسرا میزبان میهمانان و گردشگران است. این مکان علاوه بر جذابیت های معماری و هنری و همچنین قدمت و تاریخ اش ، از امکانات رفاهی و تفریحی مناسبی برخوردار است و یک مکان بسیار زیبا در کنار مجموعه ای فوق العاده از جاذبه های تاریخی و باستانی غرب ایران است.