هنگامی که قصد سفر به استان ایلام را داشتیم، در یکی از متون تاریخی در وصف دره شهر گفته شده بود، شهر قلعه ای ایران، جمله ای که شاید همراه با اغراق به آن نگاه کردیم، اما وقتی قدم به این شهر و این منطقه گذاشتیم، تازه با درستی این سخن مواجه شدیم، شهری که در میان قلعه های باستانی احاطه شده و در گوشه کنار این منطقه ی باستانی می توان ردی و اثری از یک بنا و یک دژ متعلق به دوره های تاریخی مختلف را مشاهده کرد. این بار در مسیرمان در این منطقه ی باستانی می خواهیم در میان دامنه ی زیبای کبیرکوه و از میان مناظر و مناطق بکر و طبیعی این منطقه به سراغ یکی از دژ های متعلق به دوران ساسانی می رویم.
در حدود 8 کیلومتری دره شهر، تنگه ای به نام شیخ مکان وجود دارد، که یک بنای تاریخی کاملا دفاعی و دیده بانی در آن وجود دارد، اثری رمز آلود و ساده بنایی که بر اساس تحقیقات باستانی شناسی سازه ای متعلق به دوران ساسانی است و هیچ نام نشان دیگری از آن وجود ندارد و به همین خاطر مردم محلی آن را با نام همان تنگه می شناسند. هنگامی که در دهانه ی این تنگه به ایستید، شکل و ساختار این دژ دفاعی نظر شما را جلب می کند، سازه ای که سبک و ساختار معماری آن نمایان گر بخش های از هویت معماری دوران ساسانی است، و مصالح بکار رفته در این سازه ی تاریخی، نیز از مصالح در دسترس است که با سنگ و گچ شکل گرفته است.. دیواره ای تقریبا 5 تا 6 متر که تنها از یک درب کوچک امکان ورود به دژ دفاعی تنگه شیخ مکان وجود دارد، دژی کوچک که با چهار اتاق داخلی اش بیشتر هویت دفاعی و دیده بانی اش نمایان می شود. بر روی دیواره ی این بنای تاریخی هم دریچه های دیده بانی و تیر اندازی نیز کامل مشخص است. در دل کوه هم پله کانی کنده شده که بخش های باستانی این قلعه ی تاریخی را بیشتر به ما نشان می دهد.
اگر پشت به قلعه به ایستید، نمای پیش روی شما، شاید تصویری زیبا و منظره ای چشم نواز باشد، اما بدون شک اگر به این دژ باستانی نگاهی کوتاه کنید، زمان برای شما کوتاه و کوتاه تر خواهد شد، روزگاری مکانی این دژ مکانی مهم به شمار می رفت و سربازانی هم مسئول نگهبانی و حراست از این مسیر بودند، اما امروز تنها خرابه های این مکان پیش روی ماست و همه ی عناصری که به گردشگران کوتاهی هر چه بیشتر زندگی را نشان می دهد و لذت زمان حال را گوش زد می کند.
اما در این منطقه باز هم قلعه های تاریخی دیگری پیش روی ماست، به طور مثال برای دیدن قلعه ای دیگر کافی است به سمت دره شهر حرکت کنید و در روستای هاشم آباد بقایای اندکی از قلعه ی هاشم آباد یا قلعه ی کلک سر قلعه سیکان هاشم آباد را از نزدیک ببینید، بنایی دیگر متعلق به دوران ساسانی، که به شهر قلعه های معنی بیشتری می دهد و برای علاقه مندان تاریخ، صحنه ی باشکوهی از آثار باستانی کم تر دیده شده ی این سرزمین را نشان می دهد.با ما همراه باشید.
چرایی اینکه دره شهر و این منطقه از ایلام، با این حجم از قلعه رو به رو بوده اند، داستان جذابی برای علاقه مندان به تاریخ خواهد بود و این موضوع هم بدون شک برای گردشگرانی که مسیر کوهستانی استان ایلام را در پیش گرفته اند، هیجان انگیز می شود، چرا که در اطراف این منطقه ی باستانی، در دوران ساسانیان، تعداد زیادی قلعه ی نظامی و دفاعی در میان دشت، تنگه ئ صخره و قلعه های کوه اطراف دره شهر وجود دارد، هر کدام مانند یک سد دفاعی کوچک در دوره ای از تاریخ ایران پاسدار مرز ها و منافع این سرزمین بوده اند. این بار قصد داریم، برای رسیدن به یک قلعه ی دیگر مسیری پر پیچ و خم و دشوار را پیش بگیریم، مسیری که برای علاقه مندان به طبیعت و کوهنوردی، جذابیتی دوچندان خواهد داشت، درست در قسمت جنوب غربی دره شهر، بر روی بخش هایی از صخره ها و ارتفاعات کبیر کوه، در مسیری که قله ی ارتفاعات کبیرکوه را می توان فتح کرد، بقایای قلعه ی تاریخی دیگری وجود دارد، که به عنوان یکی از آثار ملی ایران مورد توجه باستان شناسان و گردشگران می باشد.
قلعه ی سه کسان اسم پرتکراری است که در مکاتبات رسمی و اداری از آن استفاده می شود، اما مردم دره شهر این بنای باستانی را سه کسون نیز می خوانند، بنایی بر اساس کاوش های صورت گرفته یکی دیگر از آثار برجای مانده از دوران ساسانیان است که در دوان اسلامی نیز مورد استفاده قرار داشته و حکومت ها محلی در این قلعه واحد های نظامی را مستقر داشته اند، که البته با تحولات گوناگون از قبیل تحولات سیاسی، اجتماعی و استراتژیک این منطقه اهمیت اش کم رنگ شده و ای قلعه هم به سازه ای متروکه و امروزه مخروبه بدل شده است.
اشراف این قلعه بر منطقه یکی از ویژگی های بارز آن محسوب می شود که امروزه برای گردشگران منظره ی بسیاری زیبایی به شمار می آید، منظره ای منطقه ای کوهستانی با دشت هایی زیبا را پیش روی شان قرار می دهد، اما برای قلعه با موقعیتی بسیار مناسب افق دید 360 درجه ای را فراهم می کند. بر اساس نظر ثبت شده توسط متخصصان، این سازه ی باستانی، یک اثر شاخص به شمار می آید و آن هم به دلیل مهندسی فوق العاده و پیشرفته ای است که از قسمت های برجامانده ی قلعه ی هویت آن را نمایان می کند.
قلعه های تاریخی و باستانی، نمایان گر میزان اهمیت آن موقعیت به لحاظ سیاسی، جغرافیایی و امنیتی است و قلعه ی سه کسان هم این اهمیت را بیشتر نشان می دهد. موقعیت و ساختار این قلعه به لحاظ نظامی به گونه دقیق و هوشمندانه است، که بسیاری از محققان تاریخ این قلعه را به حسن صباح، بنیان گذار دولت اسماعیلیان الموت و شیوه ی مبارزاتی پارتیزانی نسبت می دهند، دسترسی دشوار به قلعه، اشراف قلعه به تمامی نواحی اطراف، آب انبار ها و بی نیازی از تامین آب و دیگر نکات مورد توجه نظامی این بنای تاریخی، از جمله دلایل این مدعا است و این نکته هوشمندی سازندگان ساسانی و مهندسی پیشرفته آن را دوره ی تاریخ ایران را نشان می دهد، با ما در ادامه آشنایی با قلعه های شهر دره شهر همراه باشید.
در ادامه ی آشنایی با جاذبه های گردشگری دره شهر از استان ایلام، با قلعه های متعدد این منطقه آشنایی شدیم و برخی از آنها در این مسیر معرفی کردیم، این بار می خواهیم به سراغ قلعه ای دیگر در این شهر باستانی برویم، قلعه ای که متعلق به دوران ساسانی است و انگار به مجموعه نظامی و امنیتی دوران ساسانی قدم گذاشته اید. پیش از پرداختن به این قلعه ی باستانی باید به این نکته دقت کنیم، که در میان قلعه های تاریخی و باستانی دره شهر، انواع مختلفی از دژها را با کاربرد های نظامی متفاوت دیده ایم، دژ های دفاعی، دیده بانی، مسکونی و ادارای را می توان در این میان این قلعه ها به تفکیک نشان داد، که برای گردشگرانی که به این منطقه آمده اند، قابل فهم تر خواهد بود و مهمتر از آن، پیشرفت ساختار و نظم بخش های مختلف دروان ساسانیان را نشان می دهد، تقسیم بندی که که به درستی می توان در میان قلعه های دره شهر مشاهده کرد.
اما قلعه ی مورد نظر ما، قلعه ی هزار در، است، قلعه ای که می توان آن را به جرعت یکی از نمونه های زیبا و پیشرفته قلعه های دوران ساسانی دانست، که معماری آن برای گردشگران جالب توجه است. این قلعه در آبدانان و در شرق دره شهر قرار گرفته است و مهمترین ویژگی معماری آن را طاق های زیبا و هلالی شکل آن دانست. بر اساس کاوش های باستان شناسان، این بنای تاریخی، متعلق به دوران ساسانیان است و معماری فاخر و خاص این بنا نشان دهنده ی ویژگی های قلعه های این دوره ی تاریخ است، که بر اساس ساختار شکل گیری اش، یک قلعه ی نظامی را نشان می دهد، البته این قلعه ی نظامی همان طور که در ابتدا توضیح دادیم، کاربردی متفاوت داشته است و به نظر می رسد این قلعه ی یک پادگان نظامی و محل تجمع سربازان بوده است.
پلان کلی قلعه به شکل مستطیلی است و در چهار ضلع قلعه چهار راهرو و سالن طولانی قرار دارد که این چهار راه رو، از طریق در هایی هلالی شکل به اتاقک هایی منتهی می شوند، همین ساختار مهمترین ویژگی معماری این بنای دوران ساسانی را تشکیل می دهد و نمایی زیبا به آن می بخشد، به گونه ای که حتی با گذشت قرن ها از دیدن این بنای تاریخی لذت خواهید برد. البته برج نگهبانی قلعه به عنوان یکی از المان های ماهیت کاربردی این بنا، و شاه نشین قلعه از دیگر قسمت های قلعه به شمار می آیند، این در حالی است که باید به این بنای باستانی دو طبقه ی دیگر هم اضافه کرد، یکی در زیر زمین و دیگری طبقه ی اول بنا که بخش های از این قسمت را نیز می توان در این قلعه ی تاریخ مشاهده کرد.
حصار قلعه با ارتفاع 5 متر دیوار هایی قطور به شمار می روند، که در قسمت شمالی در کنار یک پرتگاه ساخته شده است. سنگ های تراشیده شده و گچ مصالح شکیل دهنده ی قلعه را تشکیل می دهند و اسم قلعه هم به واسطه ی در های طاق دار و هلالی شکل اش، هزار در گذاشته شده است.
در ادامه بازدید از قلعه های تاریخی اطراف دره شهر به قلعه ی زینل می رسیم، این قلعه یکی از بنای های تاریخی متعلق به دوران اسلامی که پس از حمله اعراب به ایران و در نتیجه شکل گیری حکومت ها و الی های محلی است، این قلعه با سنگ و گچ ساخته شده، که مهمترین ابزار و ادوات ساخت قلعه ها در این منطقه ی جغرافیایی به شمار می آِید. برای دیدن این بنای تاریخی باید خود را روستای الیاس آباد چمکلان برسانید که در حدود 15 کیلومتر تا دره شهر فاصله دارد. مهمترین لذت رفتن این مسیر برای دیدن قلعه زینل، می تواند مسیر زیبا و طبیعت بکر این نواحی باشد، نواحی که روزگاری یکی از مهمترین مناطق غرب در دوران باستان بوده است، این قلعه ی تاریخی در حد فاصل سه پدیده ی طبیعی مهم منطقه قرار دارد، از سو کبیرکوه ماهیت کوهستانی قلعه را شکل می دهد و از سمت غرب رود سیکان وجود دارد و رود پرخروش سیمره هم در سمت شرقی این بنای تاریخی جای گرفته است که بدون شک برای گردشگرانی که برای دیدن آن رفته اند هیجان انگیز و تماشایی خواهد بود.
نکته قابل توجه دیگر این قلعه ، قرار گرفتن آن بر روی یک ارتفاع باستانی است، که تپه ای باستانی به شمار می رود و کاوش های باستان شناسی متعددی نیز در اطراف قلعه صورت گرفته است، اما بقایای کنونی قلعه بر اساس تحقیقات صورت گرفته دیرینگی تاریخی اش به دوران اسلامی می رسد و نشان دهنده جایگاه و اهمیت این منطقه در اوایل دوران اسلامی در نواحی غربی فلات ایران است.
در نزیکی همین قلعه، روستای دیگری با نام روستای تسمه یا روستای قلعه تسمه وجود دارد، که بقایای اندکی از یک قلعه ی تاریخی را می توان در آنجا مشاهده کرد، اطلاعات دقیقی در خصوص این مکان وجود ندارد، اما روستای نزدیک به مکان را با عنوان روستای قلعه تمسه می شناسند. با این وجود، یکی از جاذبه های باستانی استان ایلام و دره شهر در نزدیکی این روستا و یا به طور دقیق تر چسبیده به روستا قرار دارد، تپه ی قلعه تسمه به عنوان یکی از آثار ملی ایران در دهه های گذشته به ثبت رسیده است، البته در ابتدا بسیاری از آثار و بقایای موجود این منطقه توسط قاچاقچیان کشف و دزدیده شد و متاسفانه بسیاری از آن ها از کشور خارج شدند. با این حال، با انجام کاوش های باستان شناسی و تحقیقات گسترده در این ناحیه باستانی، بقایای تاریخ و ارزشمندی کشف شد، آثاری که متعلق به دوران هخامنشیان و اشکانیان بودند. اما متاسفانه تعدا اندکی از این آثار در این تپه به دست آمد و بقایای کنده کاری های غیر اصولی و قاچاقچیان، خبر از وجود آثار بسیار متعددی در این محوطه می داد.
دره شهر با برخورداری از حجم وسیعی از مناطق باستانی یکی از مناطق مهم به لحاظ باستان شناسی در ایران به شمار می رود، به خصوص دوره ساسانیان، که آثار و بقایای متعددی از این دوره را در دره شهر دیدم و با آنها آشنا شدیم، در ادامه شما را به سراغ موزه ی باستانی شناسی استان ایلام در دره شهر خواهیم برد و آخرین مقصدمان در این استان را برای شما معرفی خواهیم کرد.
